Bu makalede Doğu Lykia bölgesinde yer alan Olympos kentinde 1999-2006 yılan arasında tespit edilen 307 adet tonozlu mezarın genel olarak mimari özellikleri ve Olympos'ta neden bu mezar formunun tercih edildiği hususu ele alınacaktır[1]. Olympos Nekropolündeki tonozlu mezarların daha önce değerlendirilmemesi ve Lykia Bölgesinde de bu mezarların sayıca azlığı bu konuda detaylı bir araştırma yaparak nedenlerini bulmaya bizi yönlendirmiştir.
Lykia bölgesinde en yaygın mezar tipi Lykia tipi kapaklara sahip lahitler olmakla birlikte, Doğu Lykia'daki Olympos kentinde tespit edilen çoğu mezarın tonozlu örtü sistemine sahip olması ve bu mezar formunun Lykia genelinden ayrılması dikkat çekicidir. Bu nedenle Lykia'da az da olsa bu mezar formuna rastlanan kentler ile Olympos'un ortak özellikleri ve diğer bölgeler ile benzerlikleri üzerinden yola çıkarak nedenleri bulunmaya çalışılmış ve mezarların mimari özellikleri detaylı olarak değerlendirilmiştir.
Batı, Güney, Kuzey ve Doğu olmak üzere dört alana ayırarak değerlendirdiğimiz nekropol, Olympos Çayı'nın doğu ve batı kıyısına arazinin topografyasına uygun olarak konumlanmıştır. Batı nekropolü, Kavşuk Boğazı'nın güneyinden başlayıp, Çay'ın güney yakasında bitişik nizamlı mezarlarla tiyatroya kadar devam eden alanı kapsamaktadır Bu alanda toplam 155 tonozlu mezar tespit edilmiştir. Olympos Çayı'nın batı kıyısından, tiyatroya kadar olan alan ise güney nekropol olup, 41 adet tonozlu mezarın kataloğu yapılmıştır. Hem batı hem güney nekropol'de tonozlu mezarlardan bazıları iki katlı tasarlanmış olup, bu özellikleri ile Anemourion Nekropolü'ndeki mezarları hatırlatırlar[2].
103 adet tonozlu mezarın tespit edildiği kuzey nekropol, Olympos Çayı'nın doğu yakasında konumlanmıştır. Bu nekropoldeki mezarlar batı ve güney nekropole kıyasla çok daha fazla tahrip edilmiştir. Bu tahribin en önemli nedenlerinden biri, Bizans döneminde nekropolün Lykia'nın diğer pek çok yerleşiminde de görüldüğü gibi ikamet yeri olarak kullanılmasıdır.
Olympos'un son nekropol alanı, doğu nekropolüdür. Akropolis'in alt yamacında konumlandırılmıştır. limandan girildiğinde ilk karşılaşılan anıtsal mezarlar doğu nekropolde yer almaktadır.
Mezar Giriş Yönleri
Olympos nekropolündeki mezarlar genelde arazinin topografyasına göre inşa edilmekle birlikte (Çiz. 1), batı nekropolde mezar girişlerinin genelde doğu ve kuzeydoğudan güney nekropolde kuzey ve kuzeydoğudan, doğu nekropolünde güney, güneybatı ve batı; Kuzey nekropolde ise, güneybatı ve batı yönlerinden yapıldığı gözlemlenmiştir.
Gömü Tipleri
Olympos kazılarında şimdiye kadar gömü tipi tespit edilmemiş olmasına rağmen, hem inhumasyon hem kremasyon yapılmış olmalıdır. İnhumasyon gömülerde birey eğer mezarlarda seki varsa, seki üstüne; şayet seki yoksa ahşap bir sedye veya doğrudan zemin üstüne yerleştirilmiş olmalıdır. Büyük olasılıkla bireyi duvar kenarına koymuş ve ayaklarım mezar girişine yöneltilmişlerdir. Kremasyon gömü tipinde ise kremasyon kaplarına konulan kül ve kemikler muhtemelen mezarlar içindeki nişlere yerleştirilmiştir (Çiz. 2).
Ölçüler
Olympos nekropolünde tespit edilen tonozlu mezarların genişliği genelde 160-260 cm., uzunluğu 220-320 cm., yüksekliği 200-230 cm., duvar kalınlığı 50-60 cm. civarındadır. Girişte, yan duvarlar öne doğru genelde 50-60 cm. civarında uzatılarak anta yapılmıştır. Bu uygulamaya Tlos, Patara, Perge ve Kilikia'daki Elaeussa Sebaste kentlerinde de rastlanmaktadır[3]. Mezar girişindeki sürgülü kapama bloğu genelde 50x50 cm. ile 55x60 cm. dir.
18 mezarda ise, girişin arkası 25-30 cm. uzunluğunda, 4-5 cm. genişliğinde ve 4-5 cm. kalınlığında tuğla ve harçla dört sıra olarak örülmüştür. Batı Nekropolde 8 mezarda (01y99/28 (Kat. 28), 01y99/38 (Kat. 38), 01y99/62 (Kat. 62), 01y99/64 (Kat. 64), 01y99/65 (Kat. 65), 01y99/75 (Kat. 75), 01y01/142 (Kat. 142), 01y01/143 (Kat. 143), Güney Nekropolde 9 mezarda (01y01/180 (Kat. 180), 01y01/183 (Kat. 183), 01y01/185 (Kat. 185), 01y01/206 (Kat. 206), 01y01/208 (Kat. 208), 01y01/213 (Kat. 213), 01y01/214 (Kat. 214) 01y01/222a (Kat. 222a), 01y01/222b (Kat. 222b), Kuzey nekropolde 1 mezarda ( 01y02/245 (Kat. 245)) bulunmaktadır. Mezar duvarlarının iç kısımlarına yapılan kare formlu hatıl yuvalarının derinliği 30-40 cm., genişliği 30-40 cm. civarında, yüksekliği ise 40-45 cm. arasındadır[4].
Mezar odalarının içinde tespit edilen nişlerin genişliği genelde 35— 40 cm., bir örnekte 50 cm.[5], yedi örnekte yaklaşık 20 cm. dir[6]. Odanın uzun cephelerindeki niş, zeminden 35-40 cm. yükseğe, arka duvara ise 20 cm. yükseğe yapılmıştır. Niş derinlikleri bir örnek dışında[7], 25-40 cm. arasındadır.
Teknik
Mezarların yan ve arka duvarları yerel moloz taş ve opus caementicium taklidi harçla polygonal teknikte örülmüş; mezar girişi, söve bloğu, iki yan blok, lento bloğu ve sürgülü kapama bloğu olmak üzere 5 adet rektagonal blokla oluşturulmuştur (Fig. 1). Söve bloğunun üstüne kapama bloğıınun açılıp, kapanabilmesi için aynı genişlikte yuva yapılmıştır (Çiz. 3). Arka yüzünde kenet yuvası olan sürgülü kapama blokları sağa doğru açılıp, kapanır biçimde tasarlanmıştır. Üst kısımdaki lento bloklarında genelde mezar sahibi hakkında bilgi veren 7-8 satırlık Grekçe yazıt bulunur (Fig. 2).
Bazı mezarların girişinde ve duvar örgüsünde malzeme olarak tuğla tercih edilmiştir. Augustus Çağı'nda popüler bir malzeme olan ve genelde tonozlu küçük mekânlar ile kubbeli yapılarda tercih edilen tuğla[8], Anadolu'da Roma öncesi, Roma ve geç dönemlerde daha yaygındır. Dodge, tuğla kullanımında bağlayıcı öğe olan harç kalınlığını tarihlendirmede yardımcı bir unsur olarak değerlendirmiştir[9]. Olympos mezarlarında tespit edilen tuğla, ebatları ve aradaki harç kalınlığının 2-4 cm. arasındaki ölçülerinin (Fig. 3) Dodge'un kronolojik tablosundaki [10] M.S. 3.yy.'a ait Anadolu tuğla ölçülerine uyum göstermesi, bu mezarların tarihlendirilmesinde bize yardımcı olmuştur.
Zemin
Mezar zeminlerinin günümüzdeki görünümü sıkıştırılmış topraktır. Mezarların bir kısmının zemin üstü kireçleşmiştir. Bazı mezarların orjinal zemininin ise, pişmiş toprak levhalarla kaplı olduğunu düşünüyoruz. Bu öneri için aldığımız destek, Perge Nekropolisi'nden gelmektedir. Perge'de yapılan kazıda, tonozlu mezarlardan birinin zemininin kare formlu, pişmiş toprak levhalar ile kaplandığı tespit edilmişti[11]. Bu tür pişmiş toprak levhalar ile kaplı olmasının dışında, Olympos'ta bazı mezar odalarının zemininin taşçıklar katılarak oluşturulmuş bir harçla kaplandığını gözlemledik. Bu döşemenin en yakın benzeri ise, Patara-Bodrum Gömütü'nde tespit edilmiştir[12].
Üst Örtü Sistemi
Olympos nekropolünde tespit edilen 354 mezardan, 307 adedinin çatısı beşik tonoz ile kapatılmıştır (Fig. 4-5). Tonozun inşası için[13], öncelikle mezar odasının duvarları örülmüş, ardından tonoz kavisini oluşturmak için taşlar, tonoz kalıbın üstüne ışınsal yerleştirilip; ardından harç sürülerek sağlamlaştırılmıştır. Bazı mezarlarda ise, tonoz kalıbının tomruk izleri hala görülebilmektedir[14].
Mezarlardan bazılarının tonoz başlangıcının tuğla ile örüldüğü, bir kısmının ise, mezar girişini muhtemelen daha anıtsal ve etkileyici bir görünüme büründürmek için düzgün kesilmiş bloklarla kemer örerek tonoz başlatıldığı tespit edilmiştir (Çiz. 4). Örneğin batı nekropoldeki OLY02/ 334 (Kat. 334) envanter numaralı mezar bu şekilde inşa edilmiştir.
Mezar duvarlarına ahşap iskele kurulması için açılan hatıl delikleri pek çok mezarda hala görülebilmektedir. Mezar odaları içinde genelde üç adet hani yuvası bulunur. OLY02/ 340'da (Kat. 340) ahşap çatı kiriş uçlarım koymak için hazırlanan hani deliklerinin içi doldurulmadan bırakılmıştır. Benzer örnekleriyle Anemourion, Iotape ve Halikarnassos kentlerinde karşılaşılmaktadır[15].
Olympos tonozlu mezarlarının mimari yapı ögeleri olarak benzerlerine Lykia'da Tlos, Patara[16], Kadyanda, Phaselis, Arykanda, Balboura[17], Kilikia'daAnemourion[18], Iotape[19], Elaeussa Sebaste[20], Antiochia ad Cragum[21] , Olba[22], Syedra[23]; Pamphylia'da Perge[24], Karia'da Halikarnassos[25]ve Phyrgia'da Laodikeia[26] kentlerinde rastlanmaktadır.
Harç
Tonozların dış kısmı, genelde küçük çakıl, taşçık ve kiremit kırıkları, kum (harena), su ve kirece (calx) farklı maddelerin çeşitli oranlarda katılmasıyla hazırlanmış, kalınlığı 3-5 cm. olan ve Kilikia bölgesindeki harca benzerlik gösteren opus-caementicium[27]taklidi olarak adlandırdığımız harçla kaplanmıştır.
Olympos'ta harcın içindeki katkı maddelerinin yoğunluğunda önceliği kireç almıştır. Kirecin ardından kum, taşçık ve kiremit kırıkları kullanılmıştır. Bazı örneklerde harç rengi gri-beyaz, bazılarında ise, kiremit kırıkları yüzünden pembe olmuştur. Harcın en yoğun kullanıldığı yer tonozun bel kısmıdır. Bu alanda harcın kalınlığı ve harçtaki taşçık miktarının da arttığı gözlemlenmiştir.
Opus caementicium taklidi olarak adlandırdığı= harç muhtemelen mezara yakın bir yerde karılmasının ardından kullanılacağı yere taşınmıştır. Harcın katkı maddesi olan kum için Vitruvius'da dere ya da deniz kumu olabileceği üzerine bilgi verilmiştir[28]. Kentte her iki kaynağın da bulunuşu; ustanın işini yaparken kaynak bulmada hiç zorlanmadığım düşündürür. Ustadan söz edilmişken; Olympos'a çok yakın Musa Dağı'ndaki yerleşimde tespit edilen yazıtta Sıvacılar Birliği'nden bahsedilmesi[29]; Olympos'taki mezar sıvalarının bu birliğe mensup ustalarla uygulandığını gösteren bir veri olarak değerlendirilebilir. Yeniden uygulamaya dönülürse; Olympos'Iu sıva ustası, opus caementicium taklidi harcın kaba dolgusuna taşçık ve diğer maddeleri koyup, karıştırmış, ardından, mezar duvarlarını meydana getirecek moloz taş ve bazen tuğlalar arasını bu harçla doldurarak ya da doğrudan duvarın hem iç hem dış cephesine kompakt bir küme halinde sürerek işini tamamlamış olmalıdır.
Olympos'ta bazı mezar odaları içinde tercih edilen opus-signinum'un[30] ise (Fig. 6), kullanım alanı çok fazladır. Bazı mezarların iç cephe duvarları opus caementicium taklidi harç uygulamasının ardından opus-signinum ile sıvanarak, su geçirmezliği arttırılmıştır. Bazı örneklerde opus-signinum üstünde bir kat daha sıva izine rastlanılmıştır. Olasılıkla mezarların genel sıvasının bitmesinden sonra ölü kültü ile ilintili motiflerle boyanması için bu sıva katı atılmıştır. Mezarlar sıvanıp, sonra boyanırken; nişlerde de aynı uygulamanın yapıldığı sıva ve opus-signinum izlerinden anlaşılır. Benzer uygulamalara Kilikia bölgesinde ve Perge'deld bazı tonozlu mezarlarda rastlanılmaktadır[31].
Niş
Olympos'ta 95 adet tonozlu mezarda niş tespit edilmiştir (Fig. 7). Dikdörtgen ya da kare formlu nişler bir örnek dışında[32], mezar odasının içindedir. Tespit edilen dört örnekte, nişin üst kısmı kavislendirilmiştir[33]. Mezar odalarındaki niş sayısı genelde bir veya iki olup, birkaç tanesinde üç'tür. Bu nişler genelde odanın uzun, yan duvarlarına ve doğal olarak mezar girişine yakın yapılmıştır.
Mezar odalarında yapılan çalışmada nişlerin mezar odasına beş ayrı yerleştirme düzenine göre tasarlandığı tespit edilmiştir. Bu yerleştirmede; yan duvarda 1 adet (40 örnek), arkada 1 adet (18 örnek), yan duvarlara karşılıklı birer adet (19 örnek), yan duvarlara ikişer adet (genelde nişlerden biri mezar girişine yakın yapılmıştır) (9 örnek), arka duvar ve yan duvarlardan birinde ya da her ikisinde birden (9 örnek) niş işlendiği gözlemlenmiştir.
Bu nişlerin neden yapıldığına dair Olympos'ta arkeolojik bir veri olmamakla birlikte, yan duvar ve mezar girişine yakın nişlere, defin için gelenlerin, mezarı aydınlatabilmek için kandil koyduğunu düşünüyoruz. Yan duvarlara karşılıklı yapılan nişler ise olasılıkla mezar hediyeleri ve kremasyon kaplan için ayrılmıştır. Perge Batı Nekropol'ü, Mi Mezar yapısındaki nişlerde pişmiş toprak figürün, kaplar, taş havan ve cam şişeciklerin in situ bulunması[34]; Olympos'ta da benzer uygulama olabileceğini alda getirmektedir. Niş derinliğinin genelde 35-40 cm. olması da kremasyon ve hediye kaplarının bu nişlere konulma ihtimalini arttırmaktadır. Arka duvardaki nişin daha küçük olması ve bazı örneklerde üst kısmın kavislendirilmesi; bu örneklerin sembolik bir anlam taşıyabileceğini düşündürmektedir. Bu nişlere tanrılar için çeşitli adak veya tanrı heykelcikleri yerleştirilmiş olabilir[35].
Nekropolde sadece bir örnekte, niş mezar dışındadır. Bu mezarda, girişteki lentonun üstüne, tonoz alınlığına yerleştirilen nişin üst ucu kavislendirilmiştir[36]. Bu mezarın dış cephesinde anta kısımları öne uzatılmış ve en üst noktadan düzgün kesilmiş taşlarla kemer oluşturularak hol yaratılmıştır. Olasılıkla ziyaretçiler bu küçük girişten sonra niş içine ölene sunmak maksadıyla bir kandil veya heykelcik ya da yiyecek/içecek koymuştur. Olympos'taki niş örneklerinin benzerleri Lykia, Kilikia ve Pamphylia'daki mezarlarda tespit edilmişti[37].
Yazıtlar
Olympos tonozlu mezarlarındaki yazıtlar (Fig. 8) incelendiğinde, mezara zarar verenlerin para cezasının Hephaistos Tapınağı'na, Tameios, Phiskos ve Olympos Polis'ine ödendiği tespit edilmiştir. Mezar yazıtlarından M.S. 2.yy. sonu ile 3.yy. başında Hephaistos kültünün devam ettiği ancak M.S. 3.yy. ortasına doğru belki de Hristiyanlık ve Mithras kültünün etkisi ile önemini kaybettiği anlaşılmaktadır.
Yazıdan okunabilen mezarlarda Aurelius ön-adı fazla bulunmadığı tespit edilmiştir. Kopyası alınan ve TAM'Iarda tespit edilen bu yazıtlardan sadece 19'unda Aurelius ön-adı (praenomen) ile karşılaşılmış[38], diğerlerinde ise rastlanılmamıştır. Dolayısıyla bu mezarlar yazıtlarına göre M.S. 212 tarihinden önce inşa edilmiş olmalıdır. Ancak M.S. 2 1 2'den sonra inşa edilenler ile M.S. 2 1 2'den önce yapılanlar arasında bariz bir mimari ayrım olmaması da dikkat çekicidir.
Tarihlendirme ve Sonuç
Kilikia Aspera bölgesinde görüldüğü gibi Olympos'ta da Romalı askerlerin yaşadığı ayrıca Kilikia’dan göçüp, Olympos'ta öldükleri yazıtlardan bilinmektedir[39]. Lykia'da bu tonozlu mezarların bölge için karakteristik bir mezar tipini yansıtmadığı açıktır. Bölgenin mimarisinde Roma etkisi kısmen Lykialı zengin ailelerinin desteği ile devam etmiş gibi görünmesine rağmen, kamu yapılarında Roma etkisi daha erken tarihlerden itibaren başlamış ancak mezar yapılarından M.S. 2.yy.'ın sonlan ile M.S. 3.yy.'ın başlarından itibaren artmıştır. Kilikia’ya olasılıkla Romalı askerlerin (emekli askerlerin?) etkisi ile giren tonozlu mezar inşaat metotlarının Olympos'a da benzer etkilerle M.S. 2.yy.'ın sonlarına doğru girip, M.S. 3.yy. süresince arttığı önerilebilir. Waelkens tarafından da "Kilikia'da merkez Roma mimari etkisi buradaki güçlü Roma askeri varlığı ve kolonilerine dayandırılabilir” önerisi getirilmiştir[40]ve Olympos'ta Waelkens'in önerisini destekleyecek veriler ile karşılaşılmaktadır.
Olympos tonozlu mezarları Rosenbaum'un "MS. Birinci yüzyılda Anemourion'da sadece mütevazı ve sade bir şekilde, tonozu dışarıdan görülen, su geçirmez pembe sıva ile kaplı, duvarlarında koyu renk kireçtaşı blokları olan, aynı koyu rengin çeşitlerinde kireç taşı bloklarla çerçevelenmiş küçük kapılı mezarlar vardı. Duvarlar içerde de sıva ile kaplıydı[41]" cümleleriyle anlattığı ve yaptığı tipolojide Tip I'e verdiği tonozlu mezarlarla benzerdir[42]. Bununla birlikte bu yakın benzerlik gösteren mezarların yazıtlarında Aurefius ve Aurelia ön-adı (praenomen) taşıması bizi M.S. 1.yy.'dan uzaklaştım çünkü bu praenomen’ler M.S. 212 Constitutio Antoniniana[43] kararı ile kullanılmaya başlamıştır.
Olympos'ta Rosenbaum'un Tip II grubuna yerleştirdiği mezarlara[44] benzeyen örnekler de tespit edilmiştir. Örneğin Aur. Pigreus ve ailesine ait ön avlulu mezarın (Oly99/01 (Kat. 01) envanter numaralı mezar) hol kısmına olasılıkla parentalia ve silicenium[45] için taş oturma banklar' işlenmiş olup, Rosenbaum'un Tip II mezarlarına çok benzemektedir. Bu tür ön avlu ve oturma banklı mezarlar Elaeussa Sebaste'de de vardır[46]. Olympos'ta karşılaştırmasını yaptığımız bu mezarın, yazıtındaki[47]Aurefius ön admdan ötürü M.S. 212'den sonra inşa edilmiş olması gerekir. Anemourion TIP II grubuna giren mezarlar da M.S. 2.yy.'ın sonu M.S. 3.yy.'m içine tarihlendirilmiştir [48]. Tüm bunlara dayanarak Aur. Pigreus ve ailesinin mezarının M.S. 3.yy.'da inşa edildiği önerilebilir; hatta Aur. Pigreus'un bu görkemli mezarı' için tarih biraz daha daraltılabilir. Mezara zarar verenler için istenen para cezası 5000 denarius'tur. Bu yüksek ücret, mezar sahibinin olasılıkla Romalı (olasılıkla asker) kimliği ve kentin elitlerinden biri olmasıyla bağlantılıdır. Ancak M.S. 3.yy.m ikinci yarısındaki karışıklığın ekonomiyi etkilemesini de unutmamak gerekir. Bu nedenle M.S.3.yy. ortalarında inşa edilmiş olmalıdır.
Bu mezarın alt katındaki muhafız asker Mucianus'a ait mezar da M.S. 3.yy.'ın 2. yarısında inşa edilmiştir ve üst katındaki Aur. Pigreus'un mezarının daha erken bir tarihe yerleştirilmesi de bu durumda çok makul değildir (Çiz. 5). M.S. 3.yy.'ın ikinci yarısında inşa edilen Muhafız asker Aur. Mucianus ve ailesinin mezarının (Oly99/07 envanter numaralı mezar (Kat.07))[49] tarihiyle ilgili bir diğer önemli veri, Sepet Dağı'nın yamacına yapılan nişin Aur. Mucianus tarafından tanrı Sol Invictus'a adanması ve yazıtın M.S. 3.yy. ikinci yarısını işaret etmesidir[50]
Anemourion TIP II'ye giren mezarlar gibi Olympos'ta bu tip ile benzerlik gösteren tonozlu mezarlar da muhtemelen M.S. 2.yy. sonundan itibaren inşa edilmiş ve M.S. 3.yy. içinde de yapılmaya devam etmiştir. Anemourion'da M.S. 2.yy.a ait bazı mezarların M.S. 3.yy.da da kullanılmaya devam etmesi Olympos mezarları için de çok mümkündür. Olympos'ta M.S. 1.yy.da Romalılaşma rüzgarının hafiften esmeye başladığı; Vespasianus Dönemi'nde yapıldığı bir yazıda kanıtlanan[51] Büyük Hamam'ın inşasından anlaşılmakla birlikte, yerleşimde M.S. 1.yy.'da dış/Roma etkilerini gösteren herhangi bir kamusal yapı/yapılar ile henüz karşılaşılmaması da[52] mezarların M.S. 1.yy. da yapılma olasılığından bizi uzaklaştırmaktadır.
Olympos'ta M.S. 2.yy. sonu ve M.S. 3.yy.dan itibaren yabancı /Roma mimari etkilerinin başlaması yerleşimin Romalılaşması ile ilintili olmalıdır. Batı nekropolde mezarların genelde iki katlı olması ve yamaca yakın mezarlarda Aurelius/Aurelia ön adının azlığı dikkat çekicidir. Buradan; yamaçta inşa edilen ve genelde Aurelius/Aurelia ön-adı olmayan mezarların M.S. 2.yy.ın sonlan-M.S. 3.yy. başında ve üst kat ve kodlardakilerin M.S. 3.yy. ortalarına doğru inşa edildiği bilgisine ulaşılmaktadır.
Yamaçtaki mezarların para cezaları genelde 500-1500 denarius iken; üst kodlardaki bazı mezarlarda (örneğin: Oly99/ 1 (Kat. 01), Oly99/ 7 (Kat. 07)) ücretler birden yükselir. Bu da muhtemelen M.S. 3.yy. Diocletianus dönemindeki enflasyonunu işaret eder. M.S. 2.yy. sonu ile M.S. 3.yy. başında inşa edilen mezarlarda para cezası 500-1500 denarius tercih edilmişken, M.S. 3.yy. ortalarına doğru ücretler yükselmiş gibi görünür. Bununla birlikte, mezar sahibinin statüsüne bağlı olarak da yüksek para cezası istenebileceği hatırlanmalıdır.
Olympos mezarlarının Anemourion Tip II'ye giren mezarlara benzerliği dışında; Lykia'da Phaselis, Patara, Kadyanda, Arykanda ve Tlos kentlerindeki tonozlu mezarlarla da benzemektedir[53]. Patara'daki tonozlu mezar binası M.S. 2.yy. sonuna tarihlendirilmiştir[54]. Phaselis, Tlos, Arykanda[55] ve Kadyanda'daki tonozlu mezarlar da M.S. 2.yy. sonlan ile M.S. 3.yy. içinde inşa edilmiş olmalıdır. Lykia'da tapınak tipi anıtsal mezar mimarisi ile M.S. 2.yy. ortalarından itibaren karşılaşılır[56]. Bölgede tapınak biçimli anıt mezarlar devam etse de, M.S. 2.yy. sonlarından itibaren özellikle yabancı/Roma etkilere açık kentlerde (örneğin Phaselis, Patara ve Olympos "Liman Kenti" konumuna sahiptir) tonozlu mezarlar artmaya başlamıştır. Bölgenin mezar mimarisinde yabancı /Roma etkilerinin ve aynı zamanda ithal lâhitlerin başladığı tarihlerin; tonozlu mezarların ilk kez başladığını düşündüğümüz tarihler ile uyumlu oluşu Lykia'da M.S. 2.yy.ın, 3. çeyreğinden itibaren dış etkilerin arttığını ortaya koymaktadır.
Elaeussa Sebaste[57], Korykos[58], Antiokhia ad Kragum[59], Selinos, Iotape [60] ve Syedra[61] kentlerindeki ev tipi tonozlu mezarlar M.S. 2.yy.'dan başlayarak, M.S. 3.yy. içlerine kadar tarihlenmektedir. Bu mezarlar Olympos örnekleri ile beşik tonoz, opus-caementicium taklidi harç, polygonal duvar örgü tekniği, niş ve sürgülü kapama bloğuyla benzerlik gösterir[62]. Hıristiyanlık döneminde de bu mezarlar Anemourion ve Olympos'takiler gibi kullanılmaya devam etmiştir.
Anemourion ve Korykos kentleri ile bir diğer benzerlik; her ikisinde de nekropolde kilise oluşu ve Hıristiyanlık Dönemi'nde kullanımın devam etmesidir[63]. Benzer kullanımla Arykanda'da da karşılaşılır[64]. Hıristiyanlık, Olympos'a erken ulaşmıştır. Örneğin Piskopos Methodios[65], Diocletianus Dönemi'nde öldürülmüştür[66]. Methodios'un varlığı, Olympos'ta, Anemourion'da karşılaşıldığı gibi erken bir Hıristiyan topluluğunu ve mezarların bir kısmının M.S. 3.yy.'da yaşamış bu erken Hıristiyanlara ait olabileceğini işaret eder.
Olympos tonozlu mezarları ile Perge Nekropolü'ndeki[67]bazı mezarlar arasında teknik açısından benzerlik bulunur. Örneğin Olympos'taki nişlere benzer adak nişleri vardır[68]. Perge Batı Nekropolü için tarih olarak M.S. 2.yy.ın sonu ile M.S. 3.yy.ın sonu önerilmiştir[69]. Bununla birlikte, Perge'deki M2 numaralı mezar için yazıtında Aurelius ön-adı olmamasından yola çıkılarak, Septimus Severus Dönemi'ne yani M.S. 3.yy. başına tarihlendirilmiş ve mezarın daha geç dönemlerde de yeniden kullanıldığı önerisi getirilmiştir[70].
Anadolu dışında benzer örneklere Ostia'daki Isola Sacra Nekropolünde rastlanılır[71]. Beşik tonoz, tuğla kullanımı, harç ve duvar örgü teknikleri bakımından benzerlikler bulunur ama IsolaSacra örneklerindeki kadar yoğun tuğla kullanımı Olympos'ta yoktur.
Sonuç olarak karşılaştırması yapılan diğer yerleşimlerde de benzer tarihlerle rastlanılması; Olympos'taki 307 adet tonozlu mezarın M.S. 2.yy. sonundan başlayıp, M.S. 3.yy. başından, M.S. 3.yy. ortalarına kadar, kentteki yabancı etkilerin artmasına bağlı olarak arttığını ortaya çıkarmaktadır.
KAYNAKLAR
Abbasoğlu, Haluk, "Perge Kazılan", Türkiye Arkeolojisi ve İstanbul Üniversitesi (1932-1999), ed. O.Belli 2000, ss. 41-247.
Abbasoğlu, Haluk, "The Founding of Perge and It's Development in the Hellenistic and Roman Periods", JRA Sup. Series Number 45, Urbanism in Western Asia Minor, New Studies on Aphrodias, Ephesos, Hieropolis, Pergamon, Perge and Xanthos, ed. D. Parrish, Portsmouth, Rhode Island 2001, ss. 172-188.
Adak, Mustafa- Tüner Nihal, "Neu Inschfiften aus Olympos und seinen Territorium I", Gephyra, 1 (2004), ss. 53-66.
Akçay, Tuna, Olba Mezarları, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Mersin 2008.
Atila, İ. Akın, "Olympos Mezar Odası Kurtarma Kazısı", H Müze Kurtarma Kazılan Semineri 1992, ss. 105-128.
Atvur, Orhan, "Olympos Antik Kenti (1991-1992 Çalışmaları)", Arkeoloji ve Sanat Dergisi, 88 1999, ss. 13-31.
Borgia, Emanuela, "Research on Onomastics in the Areas of Korykos and Elaiussa Sebaste", Olba, II, 1999, ss. 447-481.
Bulut, Süleyman-Gülşen, Fatih, "Patara-Bodrum Gömütü", Adalya ,II, 1998, ss. 189-203.
Calza, Guido, La Necropoli del Porto di Roma nell' Isola Sacra, La fibreria Dello Stato, Roma 1940.
Demirel Gökalp, Zeliha — Yıldırım, Şener, "Lykia Olympos'unda Bir Restitüsyon Denemesi", Adalya, XIII 2010, ss. 367-388.
Dodge, Hazel, "The Use of Brick in Roman Asia Minor", Yayla, 1, 1984, ss. 10-15.
Dodge, Hazel, "Brick Construction in Roman Greece and Asia Minor" in: Roman Architecture in the Greek World, ed. S. Macready&F.H. Thompson, Occasional Papers New Series X. The Sociep,of Antiquaries of London, London 1987, ss. 106-117.
Erten, Emel-Özyıldırım, Murat, "Olba Yüzey Araştırması2005", Araştırma Sonuçları Toplantısı, XXIV, 2007, ss. 39-50.
İşkan, Havva-Çevik, Nevzat, "Tlos1997", Araştırma Sonuçları Toplantısı, XVI-II, 1998, ss. 423- 442.
İşkan, Havva-Çevik, Nevzat, "III. Nekropol Kazılan", de: F. Işık, "Patara 1997", Kazı Sonuçları Toplantısı, XX-II, 1998, ss. 159-178.
Machatschek, Alois, Die Nekropolen und Grabmaler im Gebiet von Elaiussa Sebaste und Koplcos im Rauhen Ailikien, Austrian Acedemy Sciences Pub., Wien 1967.
Mansel, Arif Müfid, "Die Grabauten von Side (Pamphylien) ", Archaeologishe Anzeiger, LXXIV 1959, ss. 364-402
Öncü, Öğül Emre, "Antalya-Olympos Antik Kenti Roma Mimarisi Araştırmalarından Yeni Buluntular", Uluslararası Genç Bilimciler Buluşması, Anadolu Akdenizi Sempozyumu 2009, ss. 173-284.
Özbek, Çiğdem, Arykanda Nekropolü'nde Tonozlu Anıt Mezar Yapılan, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara 2005.
Özer, Elif, "Antik Mimaride İki Yapı Ögesi: Opus Caementicium ve Tonoz", Ahmet Adil Tırpan Armağanı, ed. B. Söğüt, Ege Yayınları, İstanbul 2012, ss. 475-482.
Özdizbay, Aşkım, Perge Batı Nekropolisi M2 Mezar Yapısı, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2001.
Özdizbay, Aşkım, "Perge Batı Nekropolisi'nden Bir Mezar Yapısı", Anadolu Araştırmaları, XVI 2002, ss. 483-508.
Özler, Güner, "Halikarnassos Tonozlu Mezar Grubu", Türk Arkeoloji ve Etnografya Dergisi, Sayı 9,2009, ss. 73-92.
Pekman, Adnan, Son Kazı ve Araştırmaların Işığı Altında Perge Tarihi, TTK, Ankara, 1989.
Rosenbaum, Elisabeth Alföldi, Anamur Nekropolü, The Necropolis of Anemurium, TTK, Ankara 1971.
Rosenbaum, Elisabeth Alföldi-Huber, Gerhard-Onurkan, Somay, A Survey of Coastal Cities in Western Cilicia, Preliminary Report, TTK, Ankara 1967.
Saltuk, Secda, Arkeoloji Sözlüğü, inkılap Yayınevi, İstanbul 1990.
Saner, Turgut, "Arykanda Nekropolünde 5 Numaralı Mezar", Günışığında Anadolu, Cevdet Bayburtluoğlu İçin Yazılar 2001, ss. 209-222.
Schffer, Jörg, Phaselis. Beitröge zur Top ographie und Geschichte der Stadt und ihrer Hüfen, Wastmuth, Tübingen, 1981.
Schneider, Eugenia Eqııini, "Some Considerations on Elaiussa's North Eastern Necropolis", Olba, VII 2003, ss. 263-273.
Şimşek, Celal, Okunak, Mehmet, Bilgin, Mustafa, Laodikeia Nekropolü (2004-2010 Yılları), ed. C. Şimşek, Ege Yayınları, İstanbul 2011.
TAM II, Kalinka, Ernst, Tituli Asie Minoris. Volumen Tituli Lycitıe Linguis Graeca et Latina consciripti, Fas. I, 1920, Fas. II 1930, Wien.
Toynbee, Joceleyn C.M., Death and Burial in the Roman World, Thames&Hudson, London 1971.
Vitruvius, Mimarlık Üzerine On Kitap, çev. S. Güven, Şevki Vanlı Mimarlık Vakfı, İstanbul 2005,5.bs.
Waelkens, Marc, "The Adoption of Roman Building Techniques in the Architecture of Asia Minor" in: Roman Architecture in the Roman World ed. S. Macready and F.H. Thompson 1987, ss. 97-105.
Yegül, Fikret, "Roman Architecture in the Greek World", journal of Roman Archaeology, 4, 1991, ss. 345-355.