Giriş
Adana’nın Ceyhan ilçesinin 24 km doğusunda, Mustafabeyli Mahallesinin 5 km kuzeyinde yer alan Tatarlı Höyük yerleşimi, Çukurova’nın doğusunda önemli yol güzergâhlarının ortasında konumlanmaktadır[2] . Güneye olan bağlantısı Beylan Geçidi üzerinden Erzin Ovası aracılığı ile Amik Ovası’na ulaşır. Doğuda, İslahiye Ovası ve Kuzey Suriye’ye ulaşan bağlantısı ise Nurdağı ve Aslan Beli aracılığı ile sağlanmaktadır. Yerleşimin en yakın deniz bağlantısı ise 20 km güneyindeki İskenderun Körfezi’yledir[3] . Bazalt bir oluşum üzerinde yer alan höyüğün yakın çevresinde çok sayıda su kaynağı bulunmaktadır[4] . Yaklaşık 37 m yükseklikteki höyüğün sitadeli en az 230x370 m olarak ölçülmüştür ancak Aşağı Şehir ile birlikte daha geniş bir alana yayıldığı anlaşılmaktadır[5] .
Makale konusunu oluşturan adak kaplarının ait olduğu Tatarlı Höyük IVa tabakası (MÖ 1450- 1200)[6] Anadolu’da Hitit İmparatorluk Dönemi ile çağdaştır. Yerleşimde bu tabakaya ait en önemli mimari, A Yapısı olarak adlandırılmış ve 24 mekânıyla ortaya çıkarılmış yapıdır ve ilk evresinin GTÇ I Dönemi’nde inşa edildiği düşünülmektedir. Makalede konu edilen adak testilerinden biri bu yapıya ait bir mekân dolgusundan ele geçmiştir. Bu yapının batısında yer alan ve C yapısı olarak isimlendirilen yapının mimari plan ve işlevinin anlaşılmasına yönelik derinleşme çalışmalarında ise aynı döneme ait olan, çevresinde çok sayıda seramik parçaları ve cüruflarıyla bir seramik fırını açığa çıkarılmıştır.
Adak çanaklarının tamamı da bu derinleşme çalışmalarında bulunmuştur. Minyatür adak çanaklarından biri, yakınında Fraktin tipi minyatür bir tören baltası ile birlikte ele geçmiştir[7] . Genellikle ‘adak’ işlevli olduğu düşünülen bu kaplar Tatarlı’da minyatür çanak ve testi örnekleriyle karşımıza çıkmaktadır.
Minyatür Adak Kapları
Adak Çanakları
Dipleri yuvarlak ya da iple kesilmiş düz bir forma sahip, boyutları 12 cm’yi geçmeyen, basit ağızlı, sıklıkla konik bir profile sahip veya yayvan çanak formlarında görülen minyatür çanaklara Hitit dünyasında sıklıkla ‘adak kabı’ isimlendirmesinin yapıldığı görülmektedir[8] . Literatürde bu tür kapların form tanımlamasında bir birlik bulunmamaktadır. ‘Minyatür çanaklar[9] ’, truncated shape[10], cups of truncated shape[11], ‘küçük kâse’ gibi isimlerin yanı sıra bardak ya da Näpfe ya da Näpfchen[12] gibi bardakçık anlamına gelen adlandırmalarla da karşımıza çıkmaktadır.
Adak çanaklarının yapımları özensiz olduğu için ağız kısımlarında düzensizlikler görülebilmektedir. Konik formda şekillendirilmiş olan tiplerinin dipleri ise bir ip aracılığı ile kesilmiştir. Adak çanağı isimlendirilmesi genellikle ritüel kontekslerde ele geçmiş olmalarından kaynaklanmaktadır. Boğazköy’de Büyükkale ve Yukarı Şehir’de bulunan ‘Kutsal Havuzlar’ ile farklı tapınak alanlarında benzer tip kaplardan çok sayıda ele geçtiği bilinmektedir[13] ve bu nedenle özel olarak kurban törenlerinde kullanılmak üzere üretilmiş olabilecekleri ileri sürülmüştür[14]. Hitit tasvir sanatında da bu tipteki kapların kullanımı ile ilgili görseller göze çarpmaktadır. Bu tasvirlerden bazılarında oturan erkek figürleri, ellerinde parmaklarının uçlarıyla tuttukları küçük çanaklardan içki içer pozisyonda betimlenmişlerdir. Sosyal ve ritüel içerikli törenlerin bazılarında, muhtemelen alkollü sıvıları [15] tüketmek amaçlı bir kullanıma sahiplerse de bu tür kaplar resmî kült alanlarında yapılan törenlerin bir parçası olarak düşünülebilir. İnandıktepe Vazosu ve diğer ikonografik karşılaştırmalar, bu kapların libasyon sırasında büyük boyutlu kaplardan içki aktarımı amacıyla ya da içki içmek için kullanıldığını ortaya koymaktadır. Ancak bu sahnelerin kral ya da Tanrılara sunuyu betimler biçimdeki ritüellerle ilişkili olduğunu belirtmek gerekir[16].
Minyatür adak çanaklarının, çarkta yapılmış kapların olduğu Erken Tunç Çağı’nın sonuna ait bazı kaplarla benzerliği bilinmektedir[17]. Bu uygulamanın devamlılığı net olmamakla birlikte U. D. Schoop ‘adak çanakları’nın Hitit kontekslerinin erken evresinde azlığından bahsetmektedir[18]. Çukurova Bölgesi’nin önemli yerleşimlerinden Tarsus-Gözlükule’nin GTÇ IIa tabakasında da az sayıda minyatür kâse ve testilere rastlanmaktadır. Bu buluntular Hitit dünyasının yerleşime olan etkisini ve Hitit ibadet tarzının benimsendiğini ortaya koymaktadır[19].
Tatarlı Höyük’de bulunan adak çanaklarının genel özelliklerine bakıldığında bunların bazılarının kabaca şekillendirilmiş yuvarlatılmış diplere, bazılarınınsa ip ile kesilmiş düz diplere sahip olduğu görülmektedir. Diplerindeki dairesel çizgilerin ve kil topaklarının varlığı bu kaplardaki özensiz üretimi göstermektedir. Yerleşimde ele geçtikleri yerler bu çanaklara işlev yüklemeyi zorlaştırmaktadır. Ancak benzer örneklerden yola çıkarak ritüel bir amaç taşıdıkları önerilebilir. Minyatür çanaklardan birinin Tatarlı Höyük kazılarında Fraktin tipi minyatür bir tören baltasının yakınında ele geçmesi de bu düşünceyi güçlendirmektedir. 2016 yılına kadar yapılan kazılarda toplam 11 adet adak çanağı ele geçmiştir. Bu çanaklar ağız ve gövde biçimlerine göre beş grupta ele alınmıştır
Basit Ağızlı Yarıküresel Adak Çanakları
Form olarak yayvan ve yarı küresel olup ağız kısmı basit olan bu tipteki çanaklar el yapımıdır (Res. 1 a-c). U. D. Schoop tarafından sonraki adak kaplarının öncüsü olarak değerlendirilmiş olan bu tip çanakların MÖ 15. yüzyıl için tipik olduğu belirtilmiştir[20]. 2016 yılına kadar yapılan kazılarda bu forma ait ele geçen beş adet çanağın tamamı kahverengi mal grubuna aittir. 4,8-9 cm arasında değişen ağız çaplarına ve 0,7-0,8 cm arasında değişen cidar kalınlıklarına sahiptirler. Tatarlı Höyük’te BA 186 açmasının 58,04/57,96 m; AY 186 açmasının 57,94/57,48 m ile AY 187 açmasının 57,20/57,04 m derinliklerinde bulunmuşlardır.
Benzer tipteki adak çanaklarına; Boğazköy[21], Alacahöyük[22], Uşaklı [23], Büklükale[24], Maşat Höyük III. Tabaka[25], Gözlükule[26], Tell Atchana[27] ve Tille Höyük’te[28] rastlanmıştır.
Basit Ağızlı Düz Dipli Adak Çanakları
2016 kazı sezonuna kadarki bulgularda iki örneği ele geçen bu tipteki adak çanakları, düz dipli ve dışa açılan basit ağız kenarlıdır (Res.2). Parçalar kahverengi mal grubuna ait olup, höyüğün güneyinde yer alan BA 186 açmasının 58,75/58,62 m seviyesindeki bir taban üzerinde ve BA 187 açmasındaki bir çöp çukurunda ele geçmiş olan bu çanakların 7,5-8,2 cm ölçülerinde ağız çapları, 0,5-0,8 cm arasında değişen cidar kalınlıkları bulunmaktadır.
Bu tip adak çanaklarının yakın benzerleri Boğazköy[29], Yazılıkaya[30], Alacahöyük[31], Maşat Höyük III. Tabaka[32], Gordion[33], Kuşaklı [34], Kayalıpınar[35], Oymaağaç[36], Ortaköy-Şapinuva[37], Korucutepe[38], İmikuşağı[39], Norşuntepe[40], Arslantepe[41], Kinet Höyük[42], Gözlükule[43], Tell Atchana[44] ve Beycesultan[45] GTÇ tabakalarından bilinmektedir.
İçe Kalınlaşan Ağızlı Adak Çanakları
Ağız kısmının hafif içe dönerek kalınlaştırıldığı bu tip adak çanakları da düz bir dibe sahiptir (Res.3 a-b). Yüzeylerinin dışında bol miktarda kum ve mika katkısı görülen bu tipteki çanaklardan biri kahverengi mal grubundadır. Diğeri ise gri-kahverengi mal grubuna dahildir. Bu gruptaki adak çanaklarının diplerinde çarktan ayrılmaları sırasında ip kesiminin izlerini görmek mümkündür. Ağız çapları 6-9 cm arasında değişirken, cidar kalınlıkları ise 0,5-0,6 cm aralığında değişen içe kalınlaşan ağızlı adak çanaklarından biri höyükte BA 186 açmasındaki bir taban üzerinde bulunmuştur.
Benzer tipteki adak çanakları Boğazköy[46], Alacahöyük[47], Maşat Höyük[48], Kuşaklı[49], Korucutepe[50] ve Gözlükule[51] gibi yerleşimlerin çağdaş tabakalarından bilinmektedir.
Hafif S Gövdeli Adak Çanakları
“S” şeklinde profile sahip düz dipli adak çanaklarından 2016 yılına kadar yapılan kazılarda bir örnek bulunmuştur (Res. 4). Parça, GTÇ II ve Orta Demir Çağı malzemesinin karışık olarak ele geçtiği bir dolgudan bulunmuştur. Ağız çapı 7,5 cm, cidar kalınlığı ise 0,6 cm’dir. Hafif “S” gövdeli tiplerle birlikte dışa dönük basit ağızlı formları, Boğazköy’de kurban yeri olarak işlevlendirilmiş alanlarda fazla miktarda bulunduklarından dolayı ‘adak fincanları’ olarak tanımlanmıştır. Özensiz üretilmiş bu tip kaplar kurban yerleri dışında ev ortamlarında da bulundukları için ‘adak’ yorumuna şüpheyle bakılmış olsa da genel yaklaşım dinsel içerikli içki ritüellerinde kullanılmış olmaları yönündedir. Bu tip formlar MÖ 14-13. yüzyılda yaygın olarak kullanılmıştır[52] ve Boğazköy[53], Alacahöyük[54], Kayalıpınar[55], Tell Atchana[56], İmikuşağı[57], Korucutepe[58], Arslantepe[59] ve Gözlükule’nin[60] GTÇ tabakalarında benzer tipte adak çanaklarına rastlanmıştır.
Dışa Dönük Basit Ağızlı Adak Çanakları
Bu gruptaki adak çanaklarının ağız kısmı basit olup dışa dönüktür. Gövde kısımları ise içbükey kavislenerek düz olan dip kısmına bağlanmaktadır (Res. 5). Bu tip, tek bir örnekle temsil edilmekte olup ağız çapı 8 cm, cidar kalınlığı ise 0,6 cm’dir ve kahverengi mal grubuna dahildir. Höyükte AZ 186 açmasının 58,25/58,15 m derinlikleri arasında bulunmuştur. Boğazköy[61], Kayalıpınar[62], Alacahöyük[63] ve Tell Atchana’da[64] da benzer tipte adak çanakları bilinmektedir.
Adak Testileri
Adak testilerinin de minyatür çanaklara benzer bir amaca sahip oldukları düşünülmektedir. Bu tip testiler de boyutları nedeniyle günlük kullanıma uygun değildirler. Boğazköy, Alacahöyük gibi yerleşimlerde tapınak alanlarında bulunan birçok örnek bunların ‘adak’ olarak işlevlendirilebileceğini düşündürmüştür[65]. 2016 kazı sezonu sonuna kadar Tatarlı Höyük’te dört adak testiciği ele geçmiştir (Res. 6 a-d). Bunlardan biri höyüğün doğusunda konumlanan A Yapısı’nın 18 no.lu mekân dolgusundan ele geçerken (Res. 6 c), diğer testicikler herhangi bir mimariyle ilişkilendirilememiştir. Höyükte ele geçen adak testiciklerinin tamamı kahverengi mal grubuna dahildir ve özensizce elde yapıldıkları görülmüştür. Adak testilerinin hepsi tek kulpludur. Ağız kısımları yuvarlak olup, kısa boyunlu ve sivri diplidirler. Bu nedenle desteksiz durmaları olanaklı değildir.
Benzer adak testileri, Boğazköy Yukarı Şehir[66], Kayalıpınar 2. tabaka[67], Oymaağaç[68], Alacahöyük[69], Arslantepe IV. tabaka[70], Korucutepe[71], İmikuşağı[72], Gözlükule[73] ve Tell Atchana’dan[74] da bilinmektedir.
Sonuç
Günlük kullanıma elverişli olmayan, minyatür boyutları ve özensiz yapılarıyla dikkat çeken çanak ve testiler, genellikle ritüel kontekslerde ele geçtiği için adak işlevli oldukları düşünülmektedir. İnandıktepe Vazosu üzerindeki gibi Hitit sanatındaki bazı ikonografik tasvirler de bu görüşü güçlendirmektedir. Bu kapların Hitit dinî törenlerinde kullanıldıkları düşünülmekle birlikte genel kullanım alanlarında da ele geçtikleri bilinmektedir. Tatarlı Höyük’te GTÇ’ye tarihlenen IV. tabakada ele geçen mühür, bulla ve seramik gibi buluntular, höyüğün Hitit dünyası ile güçlü bir ilişki içinde olduğunu ortaya koymaktadır. Bu çerçevede Hitit dinî yaşamının bir yansıması olarak Tatarlı Höyük’te ele geçen bu minyatür çanak ve testilerin de adak işlevli oldukları düşünülebilir. Adak testilerinden biri, höyükte tapınak olduğu düşünülen A Yapısı mekanlarından birinde ele geçerken, adak çanaklarından biri de Fraktin tipi minyatür bir tören baltası yakınında bulunmuştur. İlerleyen yıllarda yapılacak çalışmalar bu kaplara ait envanterin çoğalması ve işlevsellikleri açısından aydınlatıcı olacaktır.
EKLER
