Giriş
İslam seramik sanatında 8. yüzyıldan beri yaygın kullanılan[1] , Anadolu’da 13-15. yüzyıllarda Hasankeyf’te hâkimiyet kuran Eyyubiler vasıtasıyla üretilmeye başlanan[2] süzgeçli testilerin yapım amaçları tam olarak aydınlığa kavuşmamıştır. İslam ve Anadolu seramik sanatı kapsamında bu testilerin işlevselliği ile ilgili olarak, “testinin içerisine yabancı maddelerin girmesini engellemek[3] , dekoratif görüntü oluşturmak ya da testinin içerisindeki sıvının akış hızını kontrol etmek[4] , boyun kısmına bitki ve çeşitli malzemeler konularak şifa/demleme yapmak[5] ” gibi maksatlarla kullanıldıkları yönünde görüşler ileri sürülmüştür.
Anadolu’nun farklı bölgelerinde bulunan örnekleri 13-15. yüzyıl aralığına tarihlendirilen[6] süzgeçli testilere dair parçalara, İznik’te 1981 yılından itibaren her yıl düzenli olarak yapılmakta olan İznik Çini Fırınları Kazısı çalışmaları sırasında ve İznik Müzesi denetiminde açılan sondajlarda da rastlanılmıştır[7] . Ancak, 1984 yılında sistemli kazıların başladığı BHD kodlu kazı alanının kuzeyinde kalan A-B-C/9-10-11 plankarelerinde 2014-2019 yılları arasında yürütülen kazı çalışmalarında tesadüf edilen seramik çöplüğü tabakalarında çok sayıda kırmızı hamurlu süzgeçli testi parçasının olması, İznik atölyelerinde bu testi formunun tahmin edilenden daha yaygın ve çeşitlilikte üretilmiş olduğunu göstermiştir. Bir kısmında kalıba baskı tekniğinin uygulandığı yanmış ya da yarı mamul halde bulunan parçalar, bunların İznik üretimi olduklarına kesinlik kazandırmaktadır (Şekil 1-2).
İznik Çini Fırınları Kazısı’nda bulunan süzgeçli testi parçaları farklı çalışmalarda ele alınarak bunların gövde formu ve bezemenin kalıba baskı tekniği ile oluşturulduğu testiler ve dışı baskı yiv bezemeli testiler olmak üzere iki tipte üretildikleri belirlenmiştir[8] . Kalıba baskı tekniği ile ilgili buluntular arasından seçilen yedi örnekte taşınabilir XRF (pXRF) cihazıyla yapılan ölçümlerde ise erken dönem Osmanlı seramikleriyle uyumlu kimyasal bileşenlere rastlanılmıştır[9]. Önceki tespitler ışığında bu çalışmada gövde formu ve bezemesi, kalıba baskı tekniğiyle oluşturulan süzgeçli testi parçaları ile tamamı çarkta çekilerek gövdeleri baskı yivlerle bezenen süzgeçli testi parçalarının form özelliklerinin daha kapsamlı tanıtılması amaçlanmıştır. Bunun için öncelikli olarak kazı buluntuları arasından seçilen tüme yakın ya da formu anlaşılır altı süzgeçli testi parçası tanıtılmış, bunlar konuyu destekleyici diğer kazı buluntularıyla birlikte değerlendirilerek sonuca ulaşılmıştır.
İznik Çini Fırınları Kazısı’nda Bulunan Süzgeçli Testi Örnekleri
2016 kazı sezonu A9 plankaresinde dağınık halde bulunan ve birleşebilen parçaları bir araya getirilen süzgeçli testi parçaları[10], firuze sırla kaplıdır. Ortaya çıkarılan kısımlarından bu testinin konik yüksek ayaklı, kalıba baskı tekniği ile oluşturulmuş küremsi gövdeli, konik yükselen silindir boyunlu ve tek kulplu formlu olduğu anlaşılmaktadır. Kalıba baskı tekniği ile iki yarım küre halinde üretildikten sonra ortadan birleştirilen ve birleşme yeri dıştan hamurla kapatılan gövdenin her iki yarısında aynı desen kalıbı kullanılmıştır. Boynun en dar kısmı olan gövdeyle birleştiği yerde bulunan süzgeç ise merkezdeki yuvarlak deliğin çevresine özensiz yerleştirilen üçgenlerle oluşturulmuştur. Gövdeden boyuna geçiş yeri tek sıra bilezikle çevrilidir ve boynun üst kısmında belli aralıkla yapılmış dairesel profilli iki bilezik daha bulunmaktadır (Şekil 3, Çizim 1).
2016 kazı sezonunda A9 plankaresi buluntularından süzgeçli testi[11], boynun üst kısımları ve ağzı dışında tümdür. Dışı yer yer yanık görünümlü bej renkli astarla kaplı olan bu testi sığ kaideli alçak ayaklı, konik gövdeli, gövdeden konik yükselen boyunlu, tek kulplu formludur. Boyunla gövdenin birleşme yerindeki süzgeç kısmı bir deliğin çevresine oyulan eşit olmayan üçgenlerden meydana gelmektedir. Bezeme olarak gövdeye yalnızca boynu çevreleyen yivli geniş bir bordür yapılmıştır. Gövdeyle boynun birleşme yerinde tek sıra profilli bilezik bulunmaktadır (Şekil 4-5; Çizim 2).
2019 kazı sezonu A10 plankaresinde boynunun üst yarısı ile kulp kısmı eksik halde bulunan süzgeçli testi[12], pembemsi renkli astarla kaplıdır. Sığ kaideli alçak ayaklı, alt yarısı konik üst yarısı küremsi gövdeli (armudi), konik yüksek boyunlu form özellikleri taşıyan testinin gövdesinin bir tarafında kulp izi bulunmaktadır. Boyunla gövdenin birleşme yerinde olan dışa doğru hafif bombeli yapıdaki süzgeç, merkezdeki deliği çevreleyen farklı açılmış üçgenlerden meydana gelmektedir. Boyun çevresi dışında gövdenin her iki yarısı ortada karşılıklı gelen baskı yivlerle bezelidir. Gövdeyle boynun birleşme yeri tek sıra profilli bilezikle çevrelenmiştir (Şekil 6-7, Çizim 3).
2019 kazı sezonunda A10 plankaresi buluntularından firuze sırla kaplı süzgeçli testi[13], konik boyun çevresinin ½’lik kısmı hariç, süzgeç kısmı da dahil olmak üzere, gövdenin bitiminden itibaren kırılmıştır. Bulunan kısmı, sığ kaideli alçak ayaklı, altı konik üstü küremsi gövdeli, gövdeden açılarak yükselen konik boyunlu, tek kulpludur. Gövdenin üst yarısına boyun çevresi dışında, alt yarısının ise tamamına ortada çok az boşluk oluşacak biçimde baskı yivler uygulanmıştır. Gövdeden boyuna geçişte bilezik bulunmamaktadır (Şekil 8, Çizim 4).
2019 kazı sezonunda A11 plankaresinde boynunun üst yarısı dışında diğer parçaları bulunarak bir araya getirilen süzgeçli testi[14] firuze sırlı olup sığ kaideli alçak ayaklı, konik gövdeli, gövdeden konik yükselen boyunlu, tek kulpludur. Diğerlerinden farklı olarak baskı yivler bu testide gövdenin alt ve üst kısımlarına atlamalı biçimde belli aralıklarla uygulanmıştır. Boyunla gövdenin birleşme yerinde bulunan süzgeç, dışa bombe yapacak biçimde bir deliği çevreleyen farklı üçgenlerden oluşmaktadır. Gövdenin alt kısmı dışında boyun çevresi de sığ yivlerle kuşatılmıştır. Gövdeyle boynun birleşme yeri, tek sıra ince profilli bilezikle çevrelenmiştir (Şekil 9-10, Çizim 5).
2019 kazı sezonu A11 plankaresi buluntuları arasında yer alan süzgeçli testi parçası[15], dağınık halde bulunan parçalarının tespit edilerek bir araya getirilmesiyle oluşturulmuştur. Firuze sırlıdır. Mevcut kısımlarından testinin formunun alçak ayaklı, ayak ve boyundan sonra konik, ortada geniş ve düz çekilen kademeli gövdeli, gövdeden sonra konik devam eden boyunlu, tek kulplu olduğu anlaşılabilmektedir. Boyunla gövdenin birleşme yerinde bulunan süzgeç kısmı kırılmıştır. Gövde formu açısından daha az rastlanılan bu örneğin gövdesinin konik kısımları baskı yivlerle, orta kısmı baskı stilize bitkisel desenlerle bezelidir. Gövdeyle boynun birleşme yeri tek sıra profilli bilezikle çevrelenmiştir (Şekil 11).
Değerlendirme ve Sonuç
Burada yer verilen örnekler ve bu tip testilere ait fragman buluntuları, İznik’te iki tip süzgeçli testi üretimi yapıldığını kanıtlamaktadır. Bunlardan gövde kısımları kalıba baskı tekniği[16] ile oluşturulmuş olan testiler, küre ya da küremsi gövdelidir. Bu tip testilerin pişmiş toprak kalıplarla[17] iki parça halinde üretilmiş olan gövdelerinin çapları ortalama 14-15 cm olarak ölçülmektedir. Oluşturulan gövdeye ayak, boyun ve kulp eklenmekte, boyunla gövdenin birleşme yerinde olan süzgeç kısmı da bu son aşamada açılmaktadır.
Kalıba baskı tekniğinde yapılmış süzgeçli testilerin ayak, boyun ve ağız formu veren örnekleri şimdilik azdır. Ancak tespiti yapılan parçalarda gözlemlenen ortak form özellikleri dikkate alınarak bu hususlara dair bazı tespitlerde bulunmak mümkündür. Öncelikle boyun formu ele alınacak olursa, bu açıdan önemli görülen süzgeçli testi parçalarına 1996 yılında İznik Müzesi denetiminde açılan ALP IV kodlu inşaat sondajında tesadüf edilmiştir. Bu testi parçalarını önemli kılan asıl husus, boyun ve ağız kısmının tam olmasıdır. Burada gövdeyle birleşme yeri profilli bir bilezikle çevrelenen ve dışa açılarak yükseltilen konik boyun, hafif içe çekik düz bir ağızla sona ermektedir. Boynun üzerinde de bu kademelenmeyi gösteren iki bilezik daha bulunmaktadır (Şekil 12). 2015 sezonunda BHD C11 plankaresinde ele geçen dışı Milet İşi olarak tanınan teknikte dekorlu süzgeçli testiye ait boyun parçası, konik yükselen silindir boyunlu olup ağız kısmı eksiktir (Şekil 13). A9 plankaresinde bulunan firuze sırlı süzgeçli testi de gövdeden sonra konik açılan yüksek boyunludur ve boynun üst tarafında iki bilezik vardır (Şekil 3, Çizim 1).
Gövdesi kalıpla yapılmış olan testiler yukarıda değinilen ALP IV ve BHD buluntularında görüldüğü gibi gövdeye bağlanan dar çaplı konik yüksek ayak yapısına sahip olmalıdır (Şekil 3, Çizim1, Şekil 12). Kazı çalışmaları sırasında gövde ve gövdeden ayrılmış halde bulunan çok sayıdaki ayak ve boyun parçalarının aynı kaba ait olanlarına tesadüf etmek her zaman mümkün olamadığından, istisnai formların da kullanılmış olabileceğini dikkate almak kaydıyla, bu üretim grubundaki testilerin tek kulplu, konik yükselen boyunlu ve yüksek konik ayaklı oldukları söylenebilir. 2015 kazı sezonunda C10 plankaresinde kalıba baskı tekniği ile üretilmiş süzgeçli bir testiye ait olan gövde ve kulp parçasının formu, bu tespitler doğrultusunda tamamlanmıştır (Çizim 6).
İznik’te üretilen diğer süzgeçli testi grubunu, ilk bakışta gövde kısımlarına çeşitli baskı teknikleri ile yapılan dikey yivlerden tanımak mümkündür. Kazı çalışmaları sırasında kırık halde bulunun çok sayıdaki yiv bezemeli süzgeçli ve süzgeçsiz testi parçalarında bulunan belirgin çark izleri, bunların formlarının çarkta çekildiklerini açıkça göstermektedir. Çeşitli fragmanlar dışında tüme yakın örneklerinin de kazılar sırasında bulunması, bu süzgeçli testilerin genel form karakterlerinin tanınması bakımından önemlidir. Boyunlarının üst yarıları eksik olarak bulunan süzgeçli testilerin yükseklikleri yaklaşık 16-17 cm, dip çapları 7-8 cm ölçülmekte[18] ve tamamında tek yönde kulpa veya kulp izine rastlanılmaktadır. Dairesel ya da oval kesitli bu kulplar yaygın biçimde gövdenin omuz bitiminden boynun ortasına bağlanmaktadır. Bu tipte üretilen tüm testiler, gövdenin daralan alt kısmından dışa doğru çekilen sığ kaideli ayaklıdır. Ancak gövde formları, burada yer verilen örneklerde olduğu gibi alt ve üst kısımları konik (Şekil 4,5,8,9,10; Çizim. 2, 4, 5), altı konik üstü küremsi (Şekil 6-7; Çizim 3) ya da kademeli olabilmektedir (Şekil 11). Konik boyun yapısının görüldüğü bu örneklerin yanı sıra boyun ve ağız formu veren çeşitli parçalar ise bu testilerin konik yükselerek silindirik devam eden boyunlu ve düz ağızlı olduklarına işaret etmektedir (Şekil 14). Yine büyük bölümünde gözlemlenen boyunla gövdenin birleşme yerini çevreleyen veya boynun üst kısımlarındaki kademelenmeye işaret eden bilezikler ya da çarkta yapılan yivler, bu tipin de karakteristik özellikleri arasındadır.
Dış yüzeye yapılan derin yivler de gövde formlarına uygun farklı düzenlemeler içermektedir. Sık ya da belli aralıklarla dikey sıralanan yivler dışında yine baskı yoluyla meydana getirilen stilize bitkisel bezeme kuşakları da gövde kısımlarında bunlarla birlikte kullanılmıştır (Şekil 11)[19]. Bunlar muhtemelen hamur tam kurumadan gövde üzerine çeşitli baskı yöntemleri kullanılarak yapılıyordu. İznik’in çeşitli noktalarında ve BHD kazı alanında düzgün veya gelişigüzel oyulmuş yivli kalıp parçaları da bulunmuştur. Bu kalıplar her iki tip testi üretiminde -1996 yılında ALP sondajında ele geçen testi gövdesinde görüldüğü gibi- kullanılmış olmalıdır[20].
İznik’te iki farklı tipte üretilen bu süzgeçli testilerin ortak özelliği olan süzgeçler, gövdeyle boynun birleşme yerine yapılmıştır. Dairesel bir deliğin çevresinde açılan üçgen süzgeç deliklerinin sayıları süzgecin çapına göre değişmekte, bunlar dışa doğru bombeli ya da çarkıfelek şeklinde sıralı olabilmektedir[21] (Şekil 15). Anadolu’da ele geçen diğer bazı kazı buluntusu süzgeçli testilerin süzgeç kısımları, Eyyubi geleneğini sürdüren, Hasankeyf[22] örnekleri dışında genellikle basit deliklerden oluşmaktadır[23]. İznik’te de Hasankeyf’te bulunan süzgeçlere benzeyen bitkisel bezemeli bir süzgeç dışında, yuvarlak delikli süzgeç örneklerine az da olsa tesadüf edilmektedir (Şekil 16-17).
İznik’te süzgeçli testi yapımında kullanılan form ve teknikler, Anadolu’nun çeşitli bölgelerinde ele geçen ve aynı dönem içerisinde ele alınan süzgeçli testilerde de görülmektedir. Özellikle de İslam seramik sanatı gelenekleri çerçevesinde gövde kısımları kalıba baskı tekniği ile oluşturulmuş süzgeçli testilerin Batı Anadolu’da Balat[24], Milet[25], Ayasuluk[26], Manisa[27], Tire[28] gibi yerlerde bulunmuş örnekleri ile İznik örnekleri arasında teknik, form ve bezeme açılarından ortak bağlar kurmak mümkündür[29]. Kalıba baskı tekniği dışında kazıma ve barbutin tekniklerinin de kullanıldığı süzgeçli testilerin[30], İznik Çini Fırınları Kazısı buluntuları arasında kesinlik kazandırılmış bir örneği bulunmamaktadır. Kapaksız olarak tanıtılan örneklerine karşılık Konya Karatay Medresesi Çini Eserleri Müzesi koleksiyonunda bulunan süzgeçli testiler arasında kapaklı bir örnek de vardır[31].
Çarkta çekilerek dışlarına basit yivler yapılmış süzgeçli testilere Manisa Gülgün Hatun Hamamı ve Manisa Ulu Camii’nin örtü ve duvarlarında hafifletme unsuru olarak kullanılan testiler arasında da tesadüf edilmiştir. Manisa Gülgün Hatun Hamamı’nda bulunan yumurta biçimli gövdeli, tek ve çift kulplu sırsız ve sırlı testiler arasında bir adet süzgeçli testi de vardır[32]. Burada bulunan çeşitli form yapılarına sahip sırlı testilerin dış yüzeylerinde olduğuna işaret edilen derin kazımalar[33], İznik’te çark üretimi testi grubuyla benzerlik göstermeleri açısından önemlidir. Manisa Ulu Camii’nde bulunan ve yumurta biçimli gövdeli testiler içerisinde tanıtılan süzgeçli testilerin yükseklikleri 26-28,5 cm, ağız çağları 6,6-7 cm, dip çapları da 8,4-10,4 cm arasında ölçülmüştür. Dış yüzeylerinde çarkta yapılmış düzensiz yivler bulunan bu testiler düz dipli, çift kulplu, iki kademeli yüksek boyunludur ve boyunla gövdenin birleştiği yerde bulunan süzgeçler özenilmeden açılmış yuvarlak deliklerden oluşmaktadır[34]. İznik’te üretilen testi boyutlarına yakın olan bu örnekler, farklı form özellikleri taşıyan ayrı bir üretim grubudur. Anadolu’nun farklı bölgelerinde formu çarkla çekilmiş başka süzgeçli testiler de üretilmiş olmalıdır[35].
Sonuç olarak, İznik Çini Fırınları Kazısı’nda ortaya çıkarılan yarı mamul fragman buluntu yoğunluğu sayesinde bir dönem İznik’te süzgeçli testi imalinin oldukça yaygın yapıldığı netleşmiştir. Yapılan tasnif ve değerlendirmelerle de İznik üretimi süzgeçli testilerin teknik ve bezeme özellikleri bakımından, kalıba baskı tekniği ile form ve bezeme kazandırılan gövdeye ayak, boyun ve kulpun sonradan eklendiği ve formun tamamının çarkta çekildiği iki farklı tipi olduğu tespit edilmiştir. Bu iki gruba ait buluntuların yoğunluk dağılımı ise çarkta çekilen süzgeçli testilerin daha fazla üretildiğini göstermiştir. Büyük olasılıkla bunlar, yapımı daha maliyetli ve zahmetli olan kalıba baskı teknikli süzgeçli testilerin günlük kullanıma yönelik alternatifi olarak seri ve hızlı üretilebilen modelidir. Her iki formda boyunla gövdenin birleşme yerinde olan yuvarlak bir deliğin çevresine düzensiz açılmış üçgen delikli süzgeçler de İznik’e özgüdür. Anadolu’da yaygın olarak 13-15. yüzyıl aralığında kullanılan teknik ve form özelliklerini taşıyan kalıba baskı teknikli örnekler gibi yiv bezemeli süzgeçli testilerin de yapısal özellikleri bakımından Anadolu’da başka üretim grupları ile yakınlık göstermesi mümkündür.