Giriş
İstanbul şehir merkezinin yaklaşık 22 km batısında bulunan Küçükçekmece Gölü ve çevresinde yürütülen Küçükçekmece Göl Havzası Bathonea[1] Kazılarında, geniş bir alana yayılmış durumda kıyı yerleşimleri üzerinde yapı kompleksleri ve liman özelliği taşıyan alanlar bulunmaktadır (Plan 1). Yerleşimin bu özelliği sebebiyle Anadolu, Akdeniz ve Kuzey Karadeniz Bölgeleri ile ticari ilişkili buluntular sıkça ortaya çıkarılmaktadır[2] . Konumuz olan dinsel eserler, ticaret ve din ile ilişkili yoğun buluntular görülen Bazilikal Planlı (Resim 1) ve Apsisli Yapı (Resim 2) olarak tanımlanan yapılarda[3] ortaya çıkarılmıştır.
Hristiyanlık inancının yaygınlaşmasıyla din ile ilgili sembol ve kavramlar, taşınır ya da aplike nesneler üzerinde işlenmeye başlanmıştır. İnançlı bireylerin hayatları süresince kötülüklerden uzak durmak için bu tip nesneleri yanlarında taşıdıkları görülmektedir[4] . Arkeolojik kazılarda tespit edilen ve üzerinde dinî konular ile ilgili bir sembol veya ifade taşıyan buluntuların, ibadet sırasında ya da gündelik yaşantıda kullanılıp kullanılmadığının tespitini gerçekleştirmek güçtür. Bu kapsam içerisinde, Küçükçekmece Göl Havzası (Bathonea) Kazılarında takı üst grubunu oluşturan toplam 39 eserden[5] , biçimi sebebiyle seçilen 6 adet metal (Bronz) ve 1 adet taş buluntu makalemizin konusu olarak incelenmiştir.
Bir Sembol ve Gereç Olarak Haç
Hristiyanlığın en temel simgesi olan haç, temel olarak İsa’nın çarmıha gerilişini ifade etmektedir. Caydırıcı ve etkili bir idam yöntemi olarak bilinen çarmıha germenin kökeni Pers İmparatorluğu’na dayanmakta ve Büyük İskender Dönemi’nde batıya aktarıldığı düşünülmektedir[6] . Roma Dönemi’nde özellikle Roma vatandaşı olmayan kölelere uygulanmıştır[7] . Doğu Roma İmparatorluğu’nun Hristiyanlığı kabulü ile birlikte, MS 4. yüzyıldan itibaren haç bir işkence aracını temsil etmekten çıkmış, dinî bir sembol olarak kabul görmeye başlamıştır[8] . Bu dönemden sonra haç, Hristiyanlık ve İmparatorluk için bir zafer sembolü olarak görülmüştür[9] . Yüzyıllar içerisinde çeşitli inanç farklılıkları ve siyasi olaylar sebebiyle toplulukların kullandığı haç formları çeşitlenerek yüzlerce haç formuna dönüşmüştür[10]. Büyük boyutlu haçlar, mekânlardaki kullanımlarına bağlı olarak tören ve takdis amaçlı olarak sınıflandırılabilir[11]. Ayrıca röliker ve pandantif biçimde olanlar, taşınabilir durumda olan buluntulara örnektir. Tüm bu objelerin yaygın kullanımı, Doğu Roma İmparatorluğu toplumunun ne kadar inançlı olduğunun nesneleşmiş bir göstergesidir[12]. Küçük buluntular içerisinde biçim bakımından en net tanımlanabilecek olan pandantif[13] ve röliker haçlar, kişilerin üzerinde taşıdıkları[14] nesneler olduğu için kazılarda çok farklı yapı grupları ve alanlarda ortaya çıkmaktadır.
Bathonea Kazılarından Ele Geçen Haçlar
Firuzköy Yarımadası’nın doğusunda, 24. alanda yer alan Apsisli Yapı’da (19/H b p.k., 9,95 m), apsisin güney duvarı üzerinde ortaya çıkarılan röliker[15] bronz haçın (KÇG 2021-ENV-07) sadece bir tarafı ele geçmiştir (Resim 3-Kat. Nu:1). Kol ölçüleri birbirine eşit olan Yunan haçı formundadır. Kolların genişliği uçlarından gövdeye doğru daralmaktadır. Üst ve altta, mevcut olmayan diğer parça ile birleşmesini sağlayan delik yuvaları bulunmaktadır. İç derinliği yaklaşık 1 mm’dir. Bulunduğu kontekste göre MS 10.-12. yüzyıllar arasına tarihlendirilebilir.
Bronz röliker haç (Resim 4-Kat. Nu:2) parçası (KÇG 2012 ENV-15), Bazilikal Planlı Yapı’da (8. alan 13-F d) 6,42 m kot seviyesinde ortaya çıkarılmıştır. Alt ve sağ kolları kırık ve eksik olup diğer parça ile bağlantısını sağlayan yuva, üst bölümde korunmuş hâldedir. Bezeme olarak bu tip eserlerde yaygın görülen yuvarlak madalyon içerisinde kitap tutan dört Evangelist/İncilci[16] kabartması, iki adedi tam bir adedi yarım şekilde yer almaktadır. Haç kollarının birleşim noktasında, cepheden görünüşlü başının arkasında hale bulunan, kollarını yukarı doğru yöneltmiş şekilde ayakta duran (orans pozisyonu) Meryem[17] kabartması vardır. Ancak haçın alt kolu kırık olduğundan figür tam değildir. Benzer dönemde (MS 10.-11. yüzyıl) diğer arkeolojik kazı merkezlerinde ortaya çıkan örneklerde[18] rölikerin diğer parçası üzerinde, İsa tasviri yer aldığı görülmektedir. İsa, Meryem ve İncil yazıcılarından oluşan bu sahne, litürjik nesne grupları üzerinde yaygın bir kullanıma sahiptir[19]. Buluntunun arka yüzeyi röliker formuna uygun olarak çukur biçimindedir.
Her iki röliker tipinde haçın değerli eşya, kumaş veya kemik parçaları taşımak fonksiyonu ile üretildiği kabul edilmektedir[20]. İsa’nın öldükten sonra dirilmesi sebebiyle bedenine ait bir parça bulunmaması, bu rölikerlerde daha çok martirlere ait kalıntıların taşınmış olma ihtimalini güçlendirmektedir[21]. Mart Koleksiyonlarda[22], kazılarda (Yumuktepe[23], Dikmen[24], Corinth[25], Ephesos[26]) ve İstanbul Arkeoloji Müzelerinde[27] yer alan röliker haçlar, üzerinde yer alan anlatım ve form olarak Latin haçı şeklinin verilmesi sebebiyle MS 10.-12. yüzyıllara tarihlendirilmektedir. Kazı alanında eserlerin ortaya çıkarıldığı tabaka da bu veriler ile uygunluk göstermektedir.
Bazilikal Planlı Yapı’da (12-F açması d karelajı bu işaretin bir anlamı var mı - 6,62 m) alt kolu uzun Latin haçı biçiminde, dikey bir askı halkasına sahip pandantif bir haç (Resim 5-Kat. Nu:3) (KÇG 2012-ENV-03) bulunmuştur. Bu nesnenin üzerinde ön ve arka yüzeylerinde 5’er adet iç içe geçmiş daireden oluşan bezeme yer almaktadır. İfadesel olarak, haçın kolları üzerinde yer alan dört adet dairesel bezeme, İsa’nın çarmığa gerilmesi sırasında ellerinde ve ayaklarında oluşan dört yarayı, merkezdeki bezeme ise göğsüne mızrakla açılan yarayı[28] yani “İsa’nın 5 yarasını” temsil ediyor olmalıdır. Aynı zamanda bu tip konsantrik daireler, haçlar dışında birçok obje üzerinde (kolye, kozmetik aletler ve buhurdanlıklar) koruyucu ve kötülük kovucu özelliği olduğuna inanıldığı için kullanılmaktadır[29]. Bu daire biçimli bezemelerin, MS 4.-5. yüzyıla tarihlendirilmiş mezar buluntusu bir yüzük[30] üzerinde betimlenmesi yaygın bir kullanımı işaret etmesi açısından son derece önemlidir. Bu tip taşınabilir (pandantif) haçlar MS 7. yüzyıldan itibaren mezar buluntusu olarak tespit edilmeye başlanmıştır[31]. Aziz Nikolas Kilisesi Kazısında[32] dolgu alanda tespit edildiğinden dolayı, kontekste göre MS 7. yüzyıla tarihlenmiş bir pandantif haç mevcuttur. Elaiussa Sebaste[33], Atina[34], Corinth[35] gibi merkezlerde ise MS 10.-12. yüzyıl tabakalarında ele geçmiştir. Müze koleksiyonu olan ve sadece biçim özellikleri bakımından benzer bir tarihlendirme yapılan (MS 11. yüzyıl) örnekler de görülmektedir[36]. Kütahya Müzesi’nde yer alan ve bu tip nesnelerin kullanım biçimini ortaya koyması açısından son derece önemli olan üç adet rölikerin birlikte kullanıldığını gösteren örnek[37] son derece önemlidir. Nesnenin bulunduğu tabakanın MS 10.-12. yüzyıl aralığına ait olduğu görüldüğünden ve analojik örnekler ile örtüştüğünden buluntuyu bu döneme tarihlendirmek uygun görülmektedir.
24. kazı bölgesinde bulunan apsisli yapının yıkılması sonrasında mezarlık olarak kullanıldığı düşünülen alanda (16-G açması b plan karede 12,08 m-KÇG12-ENV14) tespit edilen bronz pandantif haçın (Resim 6-Kat. Nu:4), kol mesafeleri neredeyse eşittir ve bu sebep ile Yunan haçı olarak tanımlanabilir[38]. Ön ve arka yüzeyinde bezeme yer almamaktadır. Asılarak kullanılmasını sağlayan taşıyıcı halkanın iç bölümünün, kullanıma bağlı olarak aşındığı gözlemlenmiştir. Biçim olarak bu tip eserlere MS 7. yüzyıldan MS 9. yüzyılın yarısına kadar yaygın olarak rastlanılmaktadır[39]. Bulunduğu kontekst MS 11-12. yüzyıla ait olduğundan bu nesne için üst sınır tarihi (terminus ante quem) oluşturmaktadır.
Aynı alanın (24/19H açması b pk.-9,95 m) farklı kot seviyesinde kırık vaziyette, Yunan haçı tipinde haç parçası (KÇG21-ET01) tespit edilmiştir (Resim 7-Kat. Nu:5). Bulunan diğer pandantif haçlara göre oldukça iyi işlenmiştir. Haç formu şematize edilerek biçimlendirilmiş, boş kalan alanlar bitkisel motifler ile doldurulmuştur. Askı halkası deliği bulunması gerekli olan çıkıntı alan boş bırakılmıştır. Anadolu’da birebir benzeri örnek bulunmamasına karşın, bitkisel motif içeren benzer ölçülerdeki buluntuların[40] MS 10. yüzyıldan sonra arttığı görülmektedir. Yunan haçı formundan tamamen kapalı bitkisel forma dönüşmüş bu tip eserlere özellikle MS 12. yüzyılın sonlarından itibaren Rus-Ortodoks bölgelerinde daha sık rastlanmaktadır[41].
Haç grubunun tek taş örneği (KÇG13.ENV333), bir mezar buluntusu olarak Bazilikal Planlı Yapı’da (8. 14/G a plan kare) ortaya çıkartılmıştır (Resim 8-Kat. Nu:6). Steatit malzemeden Yunan haçı biçiminde üretilmiş[42] olan bu haçın ön ve arka yüzünde kazıma bezeme olarak işlenmiş beş adet konsantrik daire motifi yer almaktadır. Önceki örneklerde olduğu gibi bunların da İsa’nın beş yarasını temsil ettiği düşünülmektedir[43]. Kolların arasında bitkisel çıkıntılar bulunmaktadır. Askı halkası olarak taş haç örneklerinde[44] genel bir uygulama olan uzun kollardan birine açılan kanal kullanılmaktadır. Taş veya sedef gibi malzemelerden üretilen haçların, mezar buluntusu olduğu örnekler[45] bulunsa da bu haçlar, Anadolu’da görülen haç tipolojisinden uzak olup üslup açısından Karadeniz’in kuzeyinde kalan yerleşimlerde (Belgrad ve Bryansk; Rusya-Ukrayna sınır bölgelerinde bulunan yerleşimler) MS 12. yüzyılda daha çok görülmektedir[46]. Ayrıca Kuzey Rusya’da steatit pandantif haç örnekleri yaygındır[47].
Takı grubu dışında kalan haç parçası (KÇG15- ET01), 8. alan 15-G açması a plan karede 3,63 m kotunda tespit edilmiştir (Resim 9-Kat. Nu:7). Parça, haçın kollarından birinin uç bölümü olup köşe kısımları daire/damla şeklinde sonlanmaktadır[48]. Arka yüzeyi çukur şeklindedir. Olasılıkla daha ekonomik bir üretim gerçekleştirmek ve ağırlığın hafifletilmesi amacı ile çift kalıp tekniği kullanılarak üretilmiş bir tören haçı olduğu düşünülmektedir[49]. Üzerinde yoğun korozyon olması ve konservasyon çalışmasının yetersiz gelmesi sebebiyle üzerinde bir bezeme olup olmadığı tespit edilememiştir. Kelime anlamı olarak Yunancada “ayin-ibadet” anlamına gelen litürji[50], bu ayinler esnasında kullanılan eşyalarda litürjik olarak tanımlanmaktadır. İmparatorların taç giyme törenlerinde MS 4. yüzyıldan itibaren, büyük bir törensel haç kullanımının standart hâle geldiği[51], haç kollarının ucunda yer alan damla formunun ise MS 7. yüzyıldan itibaren görülmeye başladığı bilinmektedir[52]. İlerleyen dönemlerde bu damla biçimli motifler çeşitlenmiş, sayıları artmıştır. Bununla birlikte haç üzerinde yer alan betimlemelerin arttığı görülmektedir[53]. Analojik olarak yapılan çalışmalarda, Boğazköy’ün Doğu Roma İmparatorluğu Dönemi tabakalarında[54] üzerinde bezeme yer almayan örnekler görülmüştür. Müze koleksiyonlarından tip açısından benzer örneklerin[55] MS 8.-10. yüzyıl aralığına tarihlendirilmiş olduğunu görmekteyiz. Buluntunun ortaya çıkarıldığı alan (8. alan 15-G a pk. 3,63 m), Bazilikal Planlı Yapı’da gerçekleştirilen çalışmaların seviye olarak en derin kısmını oluşturmaktadır. Ayrıca yoğun killi ve sert, içerisinde herhangi bir yıkım tabakasına ait moloz dolgunun bulunmadığı ve seramik buluntuların çok az tespit edilebildiği bir toprak yapısı görülmüştür. Haç parçasının 2015 yılından sonra yürütülen çalışmalarda devam niteliğinde başka bir parça bulunamamıştır. Yapının temel bölümüne bu kadar yakın bir seviyede, haç ile yakın konumda tespit edilen ve MS 5. yüzyıla tarihlendirilen I. Justin’e ait sikke[56] tarihlendirme açısından kullanılabilir. Tüm bu bilgiler doğrultusunda törensel haç parçasının, bugüne kadar kataloglanabilen en erken litürjik örneklerden (MS 5.-6. yüzyıl) biri olduğu düşünülmektedir.
İlişkili Buluntular
Daha önce bilimsel yayını yapılan ve biçim itibarıyla takı üst grubunda yer almasına karşın üzerinde yer alan bezeme sebebiyle din ile ilişkili eser grubunda değerlendirdiğimiz[57] iki adet yüzük, 8. alanda yer alan Bazilikal Planlı Yapı’da[58] ortaya çıkarılmıştır. Yüzüklerden birinin kaş bölümü üzerinde kazıma ile bir bordür oluşturulmuş, içerisine yine kazıma tekniği ile süvari figürü eklenmiştir (Resim 10-a). Figürün baş kısmı etrafındaki hale[59], sırt kısmının sağında yer alan haç formlu bir sopa (mızrak) ve sürülen hayvana ait (ikonografiye göre at olarak kabul edilebilir) baş, kalça ve ayaklar gibi anatomik bölümler görülebilen kısımlar arasındadır. Tespit edilen bu ayrıntılar neticesinde Hıristiyan ikonografisinde “Aziz Süvari”[60] olarak tanımlanan sahnenin, Aziz Theodore Thereon ve Aziz George gibi azizler ile ilişkilendirildiği bilinmektedir[61]. Yüzükler için diğer örneğimizde, kaş yüzeyinde derin bir kazıma tekniği ile “Θ” (Theta) ve “P” (Rho) harfleri işlenmiştir (Resim 10-b). Elimizde bir örnek olmamakla birlikte, bu harflerin bir isme ait kısaltma olduğu öngörülmektedir. Olabilecek isimle ilgili tahmin sağlayan tek veri, bir önceki örneğimiz olan süvari betimli yüzüktür. Dinsel anlatım içeren her iki yüzük, oldukça basit bir teknikle üretilmiştir. Ama analojik olarak yapılan karşılaştırmalarda her iki buluntunun da çok nadir olduğu görülmektedir.
Değerlendirme
İnanç sistemi ile ilgili buluntuların incelendiği bu çalışma kapsamında, 2009-2021 yılları arasında yapı grupları içerisindeki kontekstlerden yürütülen kazılarda ortaya çıkarılan elde edilen yedi haç değerlendirilmiştir.
Toplam yedi haçın üç adedi, 24. alanda ortaya çıkarılan Apsisli Yapı’da ele geçmiştir. Bu yapının MS 6. yüzyılda gerçekleştiği düşünülen bir depremle yıkıldığı ve sonrasında alanın mezarlık olarak kullanıldığı düşünüldüğünde, haçların tespit edildiği tüm alanların mezar olması olağan bir sonuçtur. 8. alanda yer alan Bazilikal Planlı Yapı’da bulunan bir adet taş haç mezar buluntusu olup diğer üç adet bronz haç parçası ise yapının farklı tabakalarından (6,62-3,63 m) ele geçmiştir ve mezar buluntusu değildir.
Arkeolojide küçük buluntuların tarihlendirilmesi çoğu zaman analojik bir çalışma sonunda gerçekleştirilmektedir. Çünkü eserler ağırlıklı olarak satın alma yoluyla ve tabakaları belli olmadan müze kontekstlerine girmektedir. Küçükçekmece Göl Havzası (Bathonea) Kazılarında gerçekleştirilen bilimsel kazı sonucunda ortaya çıkarılan küçük buluntuları, kontekstleriyle birlikte değerlendirildikleri için hem üslup hem de tabakaya göre değerlendirmek mümkün olabilmiştir.
1 ve 2 no’lu röliker haçların, basit Yunan haç tipinin gelişmiş örnekleri olarak MS 10. yüzyıldan itibaren gündelik ve mezar hediyesi olarak yaygın bir kullanıma sahip olduğu görülmektedir. 2 no’lu haç üzerinde yer alan betimleme, röliker haçlar üzerinde sıklıkla görülmektedir.
3 ve 4 no’lu pandantif haçlar, en yaygın görülen haç formları olup özellikle 3 numaralı haç üzerinde yer alan ve İsa’nın yaralarını temsil eden konsantrik daire motifleri, Anadolu’da ve diğer bölgelerdeki en yaygın kullanıma sahiptir.
4 ve 6 no’lu pantantif haçlar, Anadolu haç tipolojisine çok yakın olmayan, MS 12.-13. yüzyıllar arasında Kiev-Rus bölgesinde daha çok görülen Ortodoks Hıristiyanlık kültürüne benzer görünümdedir. Bitkisel motifler ile sivri uçlarını kaybetmiş bütüncül bir görünüme ulaşmıştır. Kuzey kökenli bu eserlerin, Küçükçekmece Göl Havzası Bathonea Kazılarında ortaya çıkmış olması, bir liman ve ticaret kenti olan bu yerleşimin etkileşim sahasını göstermesi açısından son derece önemlidir.
7 no’lu törensel haç parçası ise bulunduğu tabakanın konteksti (MS 5.-6. yüzyıl) ve kullanım amacı ile diğer dinsel buluntulardan ayrılmakta, litürjik uygulamalarla ilgili bilgi sağlamaktadır. Ayrıca analojik olarak yapılan karşılaştırmalarda da kalıp tekniği ve derinliği ile erken dönem örneklerinden olduğu açıkça söylenebilir.
İlişkili buluntular bölümünde kısaca açıklanan yüzüklerin, Hristiyanlık dini ile ilgili kültürün takı tasarımlarını etkilemesi yönüyle, bölgedeki sosyal yaşamın ve inanç sisteminin özelliklerini ortaya koymaktadır. Buluntular 8. alanda yer alan Bazilikal Planlı Yapı’nın üst seviyelerinde ele geçmiştir ve hem tipolojik olarak hem de bulundukları tabaka itibarıyla aynı döneme tarihlendirilmişlerdir (MS 11.-12. yüzyıl). Özellikle, bulundukları yapının mimari özellikleri ile uyumlu bir kronolojiye sahip olmaları makalenin konusunu oluşturan haçları değerlendirmede fayda sağlamaktadır.
Küçükçekmece Göl Havzası Bathonea Kazılarında tespit edilen inanç sistemi ile ilişkili buluntular, nicelik olarak çok fazla olmamakla birlikte nitelik olarak farklı dönemsel özellikler barındırması açısından Doğu Roma İmparatorluğu için önemli bir grubu oluşturmaktadır. İstanbul’da yürütülen kurtarma kazıları dışında, bilimsel bir kazıda ele geçmiş ve tabakası ve konteksti içinde değerlendirilmiş olmaları önemini daha da arttırmaktadır. Önümüzdeki yıllarda hem mevcut açmaların derinleştirilmesi hem de yeni alanların açılması planlandığından bu gruba dahil olacak çok sayıda eserin bulunması beklenmektedir.
EKLER
