Silifke Kalesi Kazısında Bulunan Usta İmzalı ve Damgalı Tütün Lüleleri

Giriş

Tütün, anavatanı olan Amerika kıtasında başlangıçta dinî törenlerde tütsü olarak kullanılmış, zamanla farklı yöntemlerle tüketilmeye başlanmıştır. Amerika kıtasının tütünün doğal yayılış alanı olduğu bilinmekte olup, kıtanın keşfiyle birlikte tütün önce Avrupa’ya taşınmış, ardından da buradan tüm dünyaya yayılmıştır. Avrupa ve diğer ülkelerde önce bir süs ve şifa bitkisi olarak tanınmış, keyif verici özelliği nedeniyle zamanla pipo, puro, nargile, enfiye çiğneme tütünü ve sigara gibi çeşitli biçimlerde yaygın olarak tüketilen bir ürün hâline gelmiştir[1] .

Tütün öncelikle, nemden kaynaklanan hastalıkları tedavi etmek amacıyla satılmaya başlanmış ve ilk tarımı da Yenice ve İskeçe bölgelerinde yapılmıştır[2] . Türkiye’ye tütünün ilk olarak ne zaman ve ne şekilde geldiği konusunda araştırmacılar tarafından farklı görüşler ileri sürülmüştür[3] . Avrupa’da bir yandan yasaklanıp bir yandan rağbet gören tütün, Avrupa’yı yakından takip eden Osmanlı Devleti’ne 1600’lü yıllarda getirilmiştir. Osmanlılar zamanında tütün kullanımının bir şekli olan çubuk lülelerin (seramik pipolar) kullanımının III. Sultan Murat Dönemi’ne dayandığı bilinmektedir[4].

Osmanlı Dönemi’nde tütünle ilgili ilk yasaklamalar Sultan I. Ahmet ve Genç Osman Dönem’inde görülmüştür[5] . Tütün yasağının 1646 yılında verilen fetvayla kaldırılmasından sonra ülkede tütün tarımı, XVII. yüzyılın ortalarından itibaren hızlı bir şekilde yaygınlaşmıştır[6] . Ülke geneline hızla yayılan tütün üretimi sonucunda lülecilik ortaya çıkmıştır.

Osmanlı Devleti’nde ilk lüle (ağızlık) üretiminin ve kullanımının kesin tarihi bilinmemektedir. Fakat tütünün imparatorluk topraklarına girmesi ile lüle üretiminin de başlaması olasıdır. Lüle, tütün içme amacıyla yapılmış olan tütünün konulduğu çanak kısım ve duman yolundan oluşur. Lüle, tütünün yerleştirildiği tütün çanağı, çanak kısmı ile bağlantıyı sağlayan duman yolu ve tütün çubuğunun (sapının/ağızlığının) takıldığı kısımlardan oluşan bir obje olarak tanımlanır[7] . Lüleler uzun çubuk yardımı ile de kullanılmakta olup bir ucu lüleye diğer ucu ağza takılarak kullanılmaktadır.

Osmanlı Devleti’nde her şehirde lüle üretimi olduğu kuvvetle muhtemeldir. Kesin olarak üretimin olduğu bilinen merkezler; İstanbul Tophane ve Beykoz Bölgesi, Edirne Rusçuk, Avanos, İznik, Diyarbakır, Mardin, Siirt, Sivas ve Lüleburgaz’dır[8] .

Pişmiş topraktan yapılan lüleler, kalıp ya da çarkta üretilmektedir. Kaliteli kilden yapılan lüle çamuru, dinlendirildikten sonra kalıp ya da çark yardımı ile şekillendirilir. Astar ile parlak ve pürüzsüz bir yüzey oluşturulduktan sonra ahşap kalıp, baskı, rulo ya da kazıma tekniğinde süslemeler uygulanmaktadır[9] .

Lülelerde oldukça fazla süsleme çeşitliliği görülmektedir. Bunlar geometrik, bitkisel, figürlü, yazı, usta imzası, mühür/damga olarak farklı özellikler gösterir.

Anadolu’nun birçok ilinde yapılan arkeolojik kazı çalışmaları sonucunda tütün lülesi kullanımı tespit edilmiştir. Silifke Kalesi Kazılarında devam eden çalışmalar neticesinde aynı türde eserler gün yüzüne çıkarılmış, bu çalışmayla arkeoloji bilim dünyasına katkı sağlanması amaçlanmıştır.

Silifke Kalesi Kazıları

Akdeniz Bölgesi’nin önemli liman kentlerinden biri de Silifke’dir. Silifke Kalesi’nde ilk arkeolojik kazılar Prof. Dr. Ali Boran başkanlığında 2011 yılında başlamış ve kesintisiz bir şekilde günümüze kadar gelmiştir (Fotoğraf 1-2). İlk çalışmalar kalenin batı bölümünde başlamış olup süregelen yıllarda doğu yönde ilerlemiştir. 2019 yılında Cumhurbaşkanlığı kararıyla 12 ay süren 20 arkeolojik kazı arasında yer almış ve yıl boyunca kazı çalışmaları devam etmiştir (Çizim 1).

Silifke Kalesi’ndeki arkeolojik kazı çalışmalarının yanı sıra koruma ve restorasyon çalışmaları da yapılmıştır. 2011-2017 yılları arasında; kazı çalışması yapılan alanlardaki mekânların duvarlarında geçici koruma çalışmaları, 2017 yılı itibarıyla restorasyon çalışmaları, “Sur Duvarları Restitüsyon ve Restorasyon Projesi” 1. ve 2. etap uygulamaları, 2020 yılında “Sultan Bayezid Camii ve Sarnıcı’nın Restorasyon Projesi” ve 2021 yılında “Silifke Kalesi Çevre Düzenleme ve Peyzaj Projesi” yapılmıştır.

Silifke Kalesi Kazısında Bulunan Usta İmzalı ve Damgalı Tütün Lüleleri

Anadolu’da son yıllarda yapılan arkeolojik kazı çalışmalarıyla gün yüzüne çıkarılan buluntular oldukça heyecan yaratmıştır. Söz konusu çalışmada Silifke Kalesi Kazılarında bulunan ve öne çıkan tütün lüleleri değerlendirilmiştir. 2023 yılı depo çalışmaları neticesinde etütlük çalışması tamamlanan eserler arasında, usta imzalı ve damga özellikleriyle mevcut örneklerinden ayrılan 21 adet tütün lülesi makaleye konu edilmiştir. Çalışmanın ilk aşamasında katalogda yer alan tütün lüleleri, detaylı olarak profilden fotoğraflanmıştır. İkinci aşamasında teknik çizimi ve program çizimi tamamlanmış, çekilen fotoğraf ve çizimler photoshop programında birleştirilmiştir. Ölçüleri alınan eserler form, teknik, süsleme özellikleriyle betimlenmiş, hamur-astar özellikleri için Munsell[10] kataloğu kullanılmıştır. Çalışma içeriğinde verilen eserler zamanla oluşan kırılmalardan dolayı mevcut formlarına göre ayrılmış, tipolojik[11] olarak yuvarlak çanaklı, basık yuvarlak çanaklı ve mevcut tipi tespit edilemeyenler olarak sıralanmıştır.

Değerlendirme ve Sonuç

Silifke Kalesi Kazı çalışmaları Roma, Bizans, Karamanoğlu ve Osmanlı Dönemi yerleşmelerine ilişkin önemli veriler sunmaktadır. Bu çalışmalar doğrultusunda kale içerisindeki mekânlarda günlük kullanım eşyaları, aletler, sikkeler, takı ve objeler gün yüzüne çıkarılmıştır. Çalışma kapsamında ele alınan tütün lülelerinin günlük hayatın vazgeçilmez bir unsuru olduğu düşünülmektedir. Osmanlı Dönemi’nde de günlük yaşamda sıklıkla kullanılan tütünün lüle, pipo, ağızlık ve çubuk gibi aletlerin yardımı ile kullanıldığı bilinmektedir.

2011-2022 yılları arasında aktif olarak devam eden kazı çalışmalarında çıkan tütün lüleleri, pişmiş toprak buluntular arasında önemli bir yere sahiptir. Kazı çalışmalarıyla çoğunluğu amorf nitelikte toplamda 932 parça tütün lülesi ortaya çıkarılmıştır (Tablo 1). Kazılarda çıkarılan tütün lüleleriyle ilgili ilk detaylı çalışma 2020 yılında yapılmış, incelenen eserler süsleme, hamur ve formlarına göre grafikte gösterilmiştir[12] (Fotoğraf 9). Çalışması tamamlanan eserler kazı sezonu sonunda envanterlik ve etütlük olarak Silifke Müzesi’ne teslim edilmiştir.

Aktif olarak devam eden kazı çalışmalarında yeni buluntuların eklenmesi konunun yeniden ele alınmasını gerektirmiştir. Usta imzası ve mühür özellikleriyle öne çıkan bu seçili eserler; 2016, 2017, 2018, 2020, 2021, 2022 yıllarındaki arkeolojik kazı çalışmaları sonucu bulunan eserlerdir. Kale içi yerleşim alanları incelendiğinde tütün lülelerinin buluntu mekânları geniş bir alana yayılım gösterir. Eserler genellikle sosyal yapılarda[13], toplantı salonu (yemekhane), koğuş, askerî yapı, cadde-sokak, su yapıları (sarnıç) ve bunlara bağlı mekânlarda bulunmuştur. Seçili eserler A4-4 ve 6 No.lu Mekân, A5-17 No.lu Mekân, A6 Doğusu 1 No.lu Mekân, A8 Mekânı, A10 Mekânı, A12-7 No.lu Mekân, A14 Burcu, A16 Kuzeyi 13, 13A, 15, 17, 19, 23, 26, 28C No.lu Mekânlarda, A19 Batısı 6 ve 8 No.lu Mekânda, C1 Sarnıcı Güneyinde, A21-1. Yol Güneyi B Koridoru O Mekânında gün yüzüne çıkarılmıştır. Katalogda takip eden sıralama sisteminde eserlerin mevcut formları dikkate alınarak, malzeme-teknik, süsleme-yazı ve tarihlendirme özelliklerine göre incelenmiştir.

Silifke Kalesi Kazılarında bulunan tütün lüleleri çeşitli form örnekleri barındırmaktadır. Bu örnekler; tüteklik ağzı bombeli, duman yolu çoğunlukla eğimli, uzun veya kısadır. Ancak bazı eserlerde duman yolunun düz ve tüteklik ağzının bombesiz örnekleri de görülmektedir. Formlarına göre yuvarlak, silindirik, karinalı, dikdörtgen, çokgen, basık yuvarlak çanaklı ve sadece tüteklik kısmı sağlam kalan lüleler olmak üzere farklı tip örnekleri mevcuttur[14]. Söz konusu lüleler, formlarına göre sınıflandırılmış ve toplamda üç ayrı tip tütün lülesi tespit edilmiştir.

Bu eserler arasında en yoğun grubu yuvarlak çanaklılar oluşturmaktadır. Anadolu coğrafyasından çeşitli kazılarda görüldüğü üzere Edirne Yeni Saray Kazısında[15], Tarsus Müzesinde[16], Anamur Mamure Kale Kazısında[17], Demirköy Fatih Dökümhanesinde[18], Akşehir Taş Medrese Müzesinde[19], Amorium Kent Kazısında[20], Ayasuluk İç Kale Kazısında[21], Bursa Hisar Arkeopark Kazısında[22], Bitlis Kalesi Kazısında[23], Güray Müze Koleksiyonunda[24], Küçükçekmece Göl Havzası Kazısında[25], Niğde Tyana Antik Kent Kazısında[26] ve Niğde Müzesinde[27], Antalya Kaleiçi[28] sondaj ve kazı çalışmalarında aynı tip örnekleri mevcuttur.

Silifke Kalesi Kazılarında basık yuvarlak çanaklı lüle grubu sıklıkla karşılaşılan bir diğer tipi oluşturmaktadır. Benzeri örneklerine Tarsus Müzesinde[29], Amorium Kenti Kazısında[30], Hasankeyf Kazısında[31], Amasya Harşena Kalesi Kazısında[32], Bitlis Kalesi Kazısında[33], Bursa Tophane Arkeolojik Kazılarında[34], Akşehir Nasrettin Hoca Etnografya Müzesinde[35] ve Eskişehir Eti Arkeoloji Müzesinde[36] rastlanmaktadır.

Kat. No. 2 ve 8 numaralı eserler yuvarlak çanaklı olup duman yolu kısa ve eğimlidir. Aynı tipte eser Bitlis Kazısında[37] görülür.

İncelenen eserler arasında tipolojik olarak diğerlerinden ayrılan üç farklı eser bulunmaktadır. Kat. No. 7, 13 ve 14 olan eserler yuvarlak çanaklı, duman yolu çanak birleşiminde ise oval ve düz omurgalı özellikleriyle diğerlerinden ayrılır. 2017 yılında arkeolojik kazı çalışmaları esnasında bulunan Kat. No. 19[38] olan eser de aynı tip özellik gösterir. Bu eserlerin benzer örnekleri Tarsus Müzesinde[39] ve Nevşehir Müzesinde[40] görülür.

Kazı çalışmalarında mermer ve kireç taşından imal edilen tütün lülesi örnekleri de mevcutken ele alınan eserler pişmiş topraktandır. Genel olarak kırmızı, gri ve kahverengi hamurlu örnekler mevcuttur. Eser yüzeylerinde çoğunlukla hamur rengi tonlarında mat astar olup bazı eserlerde perdahlama işlemi görülmektedir.

Hamurlarının ince yapıda olması sebebiyle gün yüzüne çıkarılan eserlerin çoğunluğu kırılmış vaziyettedir. Lüleler kalıp tekniğinde yapılmış, mevcut eserlerin hiçbirinde kalıp izine rastlanılmamıştır. Eserlerin süslemelerinde görülen baskı, oyma, kazıma ve rulet tekniği kullanımı yerel üretim örneklerini teşkil eder. Lülelerin bazılarında yoğun süsleme söz konusu iken, bazıları sade veya bezemesizdir. Süslemeler tüteklik ağızlarında, çanak altı ile gövdelerinde yoğun görülmektedir. İncelenen eserler üzerinde ağırlıklı olarak geometrik süsleme detayları görülür. İnce derin yivler, taramalı şerit bezemeler, üçgenler, baskı kabartma ve kazıma tekniğinde uygulanmıştır. Kat. No. 13 olan eser üzerinde bitkisel ve geometrik süsleme birlikte kullanılmıştır. Kat. No. 13 olan eser gövdesi üzerinde yer alan geometrik ve bitkisel içerikli süsleme detaylarının benzer örneği Edirne Yeni Saray Kazısında[41] bulunmuştur.

Genellikle beyaz renkli[42] lülelerde görünen beyitlerin örnekleri, Silifke Kalesi Kazısında da bulunmuştur[43]. Kat. No. 17 olan eser üzerinde bitkisel bezeme ve yazı kuşağı bir arada görülmektedir. Kat. No. 11 olan eserin çanak gövdesi üzerinde bulunan süslemeleri, hamur ve mühür yeri özelliğiyle benzer örneği Edirne Yeni Saray Kazısında[44] ve Divriği Kale Kazısında[45] bulunmuştur.

Çanak gövdeleri üzerinde görülen teknikler bazen eserin tipini belirlerken bazen de esere süsleme değeri kazandırmaktadır. Bu özellik, ilgili eserler arasından Kat. No. 2, 4, 5, 8, 12 olan eserlerde görülür. Aynı süslemeler Bitlis Kale Kazısı[46] örneğinde de görülmektedir.

Mevcut eserler üzerinde süslemenin yanı sıra daire içine alınmış imza veya mühür/damga yer almaktadır. İmzaların tümü duman yolu üzerinde görülmektedir. Bu eserlerden on üç adet tütün lülesi örneğinde “Sinan” usta imzası okunmuş, beyit yazılı eser (Kat. No. 17) okunamamıştır.

Silifke Kalesi Kazısında, Sinan[47] ismi en çok görülen usta imzalarının başında gelmektedir. Divriği Kale Kazısında[48], Tarsus ve İzmir Etnografya Müzesinde de Sinan usta imzasının görüldüğü bilinmektedir[49]. Kat. No. 17 ola silindir yazı kuşaklı mührün benzerine 2018 yılı arkeolojik kazı sezonunda, A15 batısı 2 no.lu mekânda[50] ve A13 güneyi 1 no.lu açmada[51] bulunan eserler arasındaki iki örnekte rastlanmış, Mardin Müzesinde[52], Ankara ve Manisa Etnografya Müzesinde[53], Aziz Nikolaos Kazılarında[54], Divriği Kalesi Kazısında[55] ve Hasankeyf Kazısında[56] da benzerleri ele geçirilmiştir.

Kat. No. 13 olan eser, özel şekilli mühür[57] (dört kollu ve kollar arasına nokta kabartmalı) özelliklidir. Benzer örneği Divriği Kalesi Kazısında[58] görülmüştür. Mevcut diğer eserlerde ise damga/mühür bulunmakla birlikte deformeden dolayı okunamaz durumdadır. Bazı eserlerde yazılı damganın yanında daire içerisine alınmış noktalı baskı damga da görülmektedir. Kat. No. 2 ve 5 olan eserlerde çanak altında örnekleri mevcuttur. Benzer baskı damga örneklerinin Bitlis Kazısı[59] ile Bitlis Kale Kazısında[60], Amasya Harşena Kalesi Kazısında[61] ve Eskişehir Eti Arkeoloji Müzesinde[62] olduğu bilinmektedir.

Ayrıca Kat. No. 17 olan eserde, duman yolu ağız kenarında oyma tekniğiyle yapılmış iki noktalı imge örneği bulunur. Bu örnek 2018 kazı sezonunda bulunmuş[63] bir eserde üç nokta hâlinde; yine Divriği Kale Kazısında[64] ele geçen örnekte ise duman yolu ağız kenarında iki nokta âşeklinde görülmüştür. Kat. No. 21 olan eser üzerinde yer alan iki bölümlü mühür tipi, Edirne Yeni Saray Kazısı[65] buluntu örneği ile benzerlik göstermektedir.

Kazı çalışmalarında bulunan lülelerin üretim yerine dair bir veriye rastlanılmamakla birlikte Anadolu’da Sivas, Konya, Kayseri’de lüleciliğin yapıldığı bilinmekte, Mersin Silifke Kalesine en yakın merkezlerden biri olan Payas’tan getirtilmiş olabileceği düşünülmektedir[66].

Sonuç olarak Silifke Kalesi Kazılarında 2016-2022 yılları arasında “Usta İmzalı ve Damgalı Tütün Lüleleri” özelliğiyle ele alınan yirmi bir adet tütün lülenin büyük çoğunluğu yuvarlak çanaklı tiptedir. Bu formun yanı sıra bir adet basık yuvarlak çanaklı ve sekiz adet sadece tütekliği mevcut olan lüleler bulunmaktadır. Eserlerin hamur özelliklerine bakıldığında yumuşak dokulu, kırmızı, gri-beyaz ve kahverenginde olduğu, bazı örneklerde mat astar ve perdahlama işleminin uygulandığı görülür. Lülelerin süslemelerinde ağırlıklı olarak geometrik motifler kullanılmıştır. Bitkisel motif ve yazılı (beyit) süslemelerin bir arada uygulandığı örnekler de mevcuttur. Söz konusu incelenen eserlerin seçiminde en önemli etken usta imzalı ve damga/mühürlü olmasıdır. Usta imzası olarak sıklıkla Sinan ismi görülür. Eserlerin bir kısmında geometrik baskı damgalar görülürken usta imzası olduğu düşünülen fakat okunamayan örnekler de mevcuttur. Katalogda yer alan lüleler Osmanlı Dönemi’nde XVII-XIX. yüzyıllar arasında kullanılmış olmalıdır. Yakın çevrede karşılaşılan örneklerden, bölgede yerel üretim merkezinin olduğu fakat yerinin tespit edilemediği anlaşılmaktadır. Söz konusu Silifke Kale Kazısında nitelikli tütün lüle eserlerin de bulunduğu örnekler mevcuttur. Bu eserlerin hediye ve ticaret yoluyla Silifke Kalesine gelmesi ihtimal dahilindedir.

KATALOG

Kat. No:1. ET23/971 Numaralı Lüle
Buluntu Tarihi: 11.SK.11.20
Buluntu Yeri: A4-4 nolu mekân
Hamur: 2,5 YR diagram 3/3 dusky red
Astar: 10 R diagram 3/3 dusky red
Ölçüler: uzunluk: 5 cm, yükseklik: 2,3 cm, tüteklik ağzı: 1,7 cm’dir.
Tanım: Sık doku ve gözenekli kum ve taşçık katkılı, iyi pişmiş durumdadır. Yuvarlak çanaklı tüteklikli lüleler grubundadır. Duman yolu kısa ve düzdür. Tüteklik ağzı sivri bombelidir. Duman yolu altında daire içerisine alınmış mühür/damga yer almaktadır. Çanak gövde üstünden kırık vaziyettedir (Fotoğraf 3/1).

Kat. No:2. ET23/985 Numaralı Lüle
Buluntu Tarihi: 28.SK.02.18
Buluntu Yeri: A10 mekânı
Hamur: 10YR diagram 6/2 light brownish gray
Astar: 2,5 YR diagram 3/4 dark reddish brown
Ölçüleri: uzunluk: 4,8 cm, yükseklik: 2,6 cm, tüteklik ağzı: 1,9 cm’dir.
Tanım: Orta doku ve gözenekli, kum ve taşçık katkılı, orta pişmiş durumdadır. Yuvarlak çanaklı, tüteklikli lüleler grubundadır. Duman yolu kısa ve düz olup tüteklik ağzı bombelidir. Duman yolu altında daire içerisine alınmış usta imzalı “Sinan” yazmaktadır. Ayrıca çanak altında içi oyulmuş tek noktalı dairesel imge yer almaktadır. Çanak gövdesi ve duman yolu üzerinde ince derin yivler ve şerit süslemeler yer alır (Fotoğraf 3/2).

Kat. No:3. Et23/987 Numaralı Lüle
Buluntu Tarihi: 07.SK.11.18
Buluntu Yeri: C1 Sarnıcı Güneyi 1 Nolu Mekân
Hamur: 10 YR diagram 6/1 gray
Astar: 10 YR diagram 4/1 dark gray
Ölçüleri: uzunluk: 4,2 cm, yükseklik: 2,8 cm, tüteklik ağzı: 1,7 cm’dir.
Tanım: Sık doku ve gözeneksizdir. Kireç ve mika katkılı iyi pişmiş durumdadır. Yuvarlak çanaklı eserin gövdesi silindirik formludur. Duman yolu eğimli ve kısadır. Tüteklik ağzı bombeli ve sivridir. Çanak altında başlayan kazıma tekniğindeki ince yivler tüm gövdeyi dolanmaktadır. Ağız kenarında testere dişi motifler görülür. Duman yolu altında daire içerisine alınmış usta imzalı “Sinan” yazmaktadır. Çanak ağzı büyük oranda kırılmış vaziyettedir (Fotoğraf 3/3).

Kat. No:4. ET23/988 Numaralı Lüle
Buluntu Tarihi: 25.SK.09.18
Buluntu Yeri: A8 mekânı
Hamur: 2,5 YR diagram 5/2 grayish brown
Astar: 10 YR diagram 4/1 dark gray
Ölçüler: uzunluk: 4,5 cm, yükseklik: 3,4 cm, tüteklik ağzı: 1,6 cm’dir.
Tanım: Sık doku ve seyrek gözenekli, mika katkılı, iyi pişmiş durumdadır. Yuvarlak çanaklı tüteklikli lüleler grubundadır. Duman yolu eğimli ve kısadır. Tüteklik ağzı bombelidir. Duman yolu altında daire içerisine alınmış usta imzalı “bin Sinan (?)” yazmaktadır. Çanak gövdesi ve duman yolu üzerinde ince derin yivler ve şerit süslemeler yer alır (Fotoğraf 4/4).

Kat. No:5. ET23/989 Numaralı Lüle
Buluntu Tarihi: 02.SK.09.20
Buluntu Yeri: A6 Doğusu 1 nolu mekân
Hamur: 2.5 Y diagram 6/1 gray
Ölçüler: uzunluk: 4,6 cm, yükseklik: 2,2 cm’dir.
Tanım: Sık doku ve seyrek gözeneklidir. Kumu taşçık katkılı olup iyi pişmiş durumdadır. Yuvarlak çanaklı tüteklikli lüleler grubundadır. Duman yolu eğimli ve kısadır. Tüteklik ağzı bombelidir. Duman yolu altında daire içerisine alınmış usta imzalı “Sinan” yazmaktadır. Çanak gövdesi ve duman yolu üzerinde ince derin yivler ve şerit süslemeler yer alır. Çanak ağzı ve tüteklik ağzı büyük oranda kırılmış vaziyettedir (Fotoğraf 4/5).

Kat. No:6. ET23/990 Numaralı Lüle
Buluntu Tarihi: 26.SK.10.20
Buluntu Yeri: A4 batısı 6 nolu mekân
Hamur: 2.5 Y diagram 5/1 gray
Astar: 10 R diagram 4/2 weak red
Ölçüler: uzunluk: 4,6 cm, yükseklik: 2,2 cm, tüteklik ağzı: 1,5 cm’dir.
Tanım: Sık doku ve seyrek gözenekli, taşçık ve kireç katkılı, iyi pişmiş durumdadır. Tüm yüzeyi astarlanmıştır. Yuvarlak çanaklı tüteklikli lüleler grubunda olup duman yolu eğimli ve kısa, tüteklik ağzı bombelidir. Duman yolu altında daire içerisine alınmış usta imzalı “Sinan” yazmaktadır. Çanak ağzı ve tüteklik ağzı büyük oranda kırılmış vaziyettedir (Fotoğraf 4/6).

Kat. No:7. ET23/992 Numaralı Lüle
Buluntu Tarihi: 14.SK.02.22
Buluntu Yeri: A19 batısı 6 nolu mekân
Hamur: 2.5 YR diagram 5/6 red
Ölçüler: uzunluk: 5,6 cm, yükseklik: 3 cm, tüteklik ağzı: 2,1 cm’dir.
Tanım: Sık doku ve gözeneksiz, mika katkılı, iyi pişmiş durumdadır. Tüm yüzeyi astarlıdır. Yuvarlak çanaklı tüteklikli lüleler grubundadır. Duman yolu eğimli ve kısadır. Tüteklik ağzı düzdür. Duman yolu altında daire içerisine alınmış usta imzası okunamamıştır. Tüteklik ağzında iki sıra süsleme şeridi dikkat çeker. Çanak gövdesinde ince derin yiv izleri mevcuttur. Çanak ağzı büyük oranda kırılmış vaziyettedir (Fotoğraf 5/7).

Kat. No:8. ET23/997 Numaralı Lüle
Buluntu Tarihi: 31.SK.08.22
Buluntu Yeri: A16 kuzeyi 26 nolu mekân
Hamur: 10 YR diagram 6/2 light brownish gray
Astar: 10 YR diagram 6/3 pale brown
Ölçüler: uzunluk: 4,9 cm, yükseklik: 3,3 cm, tüteklik ağzı: 1,6 cm’dir.
Tanım: Sık doku ve seyrek gözenekli, kum ve taşçık katkılı, kötü pişmiş durumdadır. Yuvarlak çanaklı tüteklikli lüleler grubundadır. Duman yolu eğimli ve kısadır. Tüteklik ağzı bombeli ve sivridir. Duman yolu altında daire içerisine alınmış usta imzalı “Sinan” yazmaktadır. Çanak gövdesinde ince derin yiv izleri mevcuttur. Yuvarlak çanak gövdesi üzerinde ince yivler ile yükselen ağız kenarında ve duman yolu üzerinde şerit süslemeler görülür: Çanak ağzında kırıklar mevcuttur (Fotoğraf 5/8).

Kat. No:9. ET23/998 Numaralı Lüle
Buluntu Tarihi: 05.SK.09.22
Buluntu Yeri: A16 kuzeyi 19 nolu mekân
Hamur: 10 R diagram 5/6 red
Astar: 2.5 YR diagram 4/8 red Ölçüler: uzunluk: 4,2 cm, yükseklik: 2,1 cm, tüteklik ağzı: 1,6 cm’dir.
Tanım: Sık doku ve gözeneksiz, mika katkılı, iyi pişmiş durumdadır. Yuvarlak çanaklı tüteklikli lüleler grubundadır. Duman yolu eğimli ve kısadır. Tüteklik ağzı düzdür. Duman yolu altında daire içerisine alınmış dört kollu geometrik damga/mühür görülmektedir. Duman yolu ve çanak birleşimi altında “V” şeklinde şerit süslemeler yer alır. Çanak ağzı büyük oranda kırılmış durumdadır (Fotoğraf 5/9).

Kat. No:10. ET23/1003 Numaralı Lüle
Buluntu Tarihi: 03.SK.10.22
Buluntu Yeri: A16 kuzeyi 13 nolu mekân
Hamur: 5 YR diagram 5/1 gray Astar: 2.5 YR diagram 4/4 reddish brown ,
Ölçüler: uzunluk: 5,6 cm, yükseklik: 4,8 cm, tüteklik ağzı: 1,8 cm’dir.
Tanım: Seyrek doku ve gözenekli, taşçık, kireç ve mika katkılı, kötü pişmiş durumdadır. Yuvarlak çanaklı tüteklikli lüleler grubundadır. Duman yolu eğimli ve kısadır. Tüteklik ağzı hafif bombelidir. Duman yolu bitiminde daire içerisine silik damga/mühür izi görülmektedir. Duman yolu ve çanak birleşimi altında “V” şeklinde şerit süslemeler yer alır. Tüteklik ağzında ve çanak gövdesi üzerinde zengin geometrik süsleme görülür. Çanak ve tüteklik ağzında büyük oranda kırılmalar mevcuttur (Fotoğraf 6/10).

Kat. No:11. ET23/1004 Numaralı Lüle
Buluntu Tarihi: 06.SK.10.22
Buluntu Yeri: A16 kuzeyi 13A nolu mekân
Hamur: 10 YR diagram 5/1 gray
Astar: 7.5 YR diagram 4/4 weak red
Ölçüler: uzunluk: 5,5 cm, yükseklik: 4,8 cm, tüteklik ağzı:1,9 cm’dir.
Tanım: Seyrek doku ve gözenekli, bitki, kireç ve taşçık katkılı, orta pişmiş durumdadır. Yuvarlak çanaklı tüteklikli lüleler grubundadır. Duman yolu eğimli ve kısadır. Tüteklik ağzı sivri bombelidir. Yuvarlak çanak gövdesinin yükselen ağız kenarında silindirik formu alır. Duman yolu altında daire içerisine alınmış silik damga/mühür izi görülmektedir. Tüteklik ağzına ve duman yolu bitimine denk gelen ince taranmış şerit süslemeler, çanak altından başlayıp çanak gövdesine yükselen ters-düz üçgen bezemeler gövdeyi dolanmaktadır. Çanak ağzı büyük oranda kırılmış durumdadır (Fotoğraf 6/11).

Kat. No:12. ET23/1007 Numaralı Lüle
Buluntu Tarihi: 14.SK.11.22
Buluntu Yeri: A12-7 nolu mekân
Hamur: 2.5 Y diagram 6/1 gray
Astar: 5 Y diagram 7/1 light gray
Ölçüler: uzunluk: 5,3 cm, yükseklik: 3,2 cm, tüteklik ağzı: 1,2 cm’dir.
Tanım: Sık doku ve seyrek gözenekli, kireç, taşçık ve mika katkılı, iyi pişmiş durumdadır. Yuvarlak çanaklı tüteklikli lüleler grubundadır. Duman yolu eğimli ve kısadır. Tüteklik ağzı bombeli ve sivridir. Duman yolu altında daire içerisine alınmış usta imzalı “bin? Sinan” yazmaktadır. Çanak gövdesinde ince derin yiv izleri mevcuttur. Duman yolu bitiminde ve tüteklik ağzında ince şerit süslemeler yer alır. Çanak ağzında kırıklar mevcuttur (Fotoğraf 6/12).

Kat. No:13. ET23/999 Numaralı Lüle
Buluntu Tarihi: 05.SK.09.22
Buluntu Yeri: A16 kuzeyi 23 nolu mekân
Hamur: 10 R diagram 5/6 red
Astar: 2.5 YR diagram 4/8 red
Ölçüler: uzunluk: 4,2 cm, yükseklik: 2,1 cm, tüteklik ağzı: 1,6 cm’dir.
Tanım: Sık dokulu ve gözeneksiz, orta pişmiş durumdadır. Basık yuvarlak çanaklı tüteklikli lüleler grubundadır. Duman yolu eğimli ve kısadır. Tüteklik ağzı bombelidir. Duman yolu çanak birleşimi U biçiminde dilimli omurga ile sonlanmaktadır. Omurga kısmı kaide özelliği gösterir. Basık gövde üzerinde yükselen ağız kenarı lale biçiminde genişler. Çanak altında daire içerisine alınmış dört kollu, geometrik damga/mühür görülmektedir. Eser üzerinde yoğun süsleme dikkat çeker. Bu süslemeler geometrik ve bitkisel bezemelerden oluşur. Çanak ağzı ve tüteklik ağzında kırıklar mevcuttur (Fotoğraf 7/13).

Kat. No:14. ET23/1000 Numaralı Lüle
Buluntu Tarihi: 09.SK.09.22
Buluntu Yeri: A16 kuzeyi 15 nolu mekân
Hamur: 2.5 YR diagram 5/6 red
Astar: 2.5 YR diagram 4/6 red
Ölçüler: uzunluk: 4,4 cm, yükseklik: 2 cm, tüteklik ağzı: 1,8 cm’dir.
Tanım: Sık dokulu ve gözeneksiz, mika katkılı, iyi pişmiş durumdadır. Sadece tütekliği mevcut eserin tipi tespit edilememiştir. Duman yolu eğimli ve kısadır. Tüteklik ağzı bombelidir. Duman yolu kenarında daire içerisine alınmış usta imzalı “Sinan” yazmaktadır. Bombeli tüteklik ağzı üzerinde sıralı şerit süslemeler yer alır. Çanak ağzında büyük oranda kırıklar mevcuttur (Fotoğraf 7/14).

Kat. No:15. ET23/956 Numaralı Lüle
Buluntu Tarihi: 01.SK.09.16
Buluntu Yeri: Yüzey Buluntusu
Hamur: 2,5 YR diagram 3/1 dark reddish gray
Astar: 10 R diagram 3/3 dusky red
Ölçüleri: uzunluk: 3,7 cm, tüteklik ağzı: 1,8 cm’dir.
Tanım: Pişmiş topraktan yapılmış lüle parçası sık doku ve gözenekli, kum, taşçık ve kireç katkılı, iyi pişmiş durumdadır. Çanak gövdesinin kırılması dolayısıyla tipi, tespit edilememiştir. Mevcut izlerden duman yolunun kısa ve hafif eğimli olduğu anlaşılır. Ağız kenarı sivri, bombelidir. Duman yolu altında usta imzalı “Sinan” yazısı görülür. Duman yolunda ince şerit süslemeler görülür. Çanak gövdesi kırık durumdadır (Fotoğraf 7/15).

Kat. No:16. ET23/957 Numaralı Lüle
Buluntu Tarihi: 05.SK.10.17
Buluntu Yeri: A14 Burcu
Hamur: 5 YR diagram 6/4 light reddish brown
Astar: 10 R diagram 3/3 dusky red
Ölçüleri: uzunluk: 4,5 cm, tüteklik ağzı: 2,5 cm’dir.
Tanım: Pişmiş topraktan yapılmış lüle parçası sık doku ve gözenekli, kum ve taşçık katkılı, iyi pişmiş durumdadır. Duman yolu kısa ve eğimli olup tüteklik ağzı bombelidir. Duman yolu altında usta imzalı “Sinan” yazısı görülür. Eser çanak kısmından kırılmış vaziyette olup tipi tespit edilememiştir (Fotoğraf 7/16).

Kat. No:17. ET23/983 Numaralı Lüle
Buluntu Tarihi: 24.SK.11.21
Buluntu Yeri: A21-1. Yol güneyi B koridoru O mekânı
Hamur: 10 YR diagram 5/1 gray
Ölçüleri: uzunluk: 4,3 cm, tüteklik ağzı: 1,9 cm’dir.
Tanım: Orta doku ve gözenekli kum, taşçık ve mika katkılı iyi pişmiş durumdadır. Çanak kısmı kırık olan eserin, silindirik formlu tüteklik bölümü mevcuttur. Tütekliği uzun ve düz olup bombelidir. Duman yolunu çevreleyen şerit içindeki Arapça yazı kuşağı okunamamıştır. Duman yolu ve bombe üzerinde baskı tekniğinde yapılmış bitkisel içerikli süslemeler görülür. Duman yolu ağız kenarında oyma tekniğiyle yapılmış iki nokta görülmektedir (Fotoğraf 8/17).

Kat. No:18. ET23/1001 Numaralı Lüle
Buluntu Tarihi: 19.SK.09.22
Buluntu Yeri: A16 kuzeyi 17 nolu mekân
Hamur: 2.5 YR diagram 5/4 reddish brown
Astar: 2.5 YR diagram 4/6 red
Ölçüler: uzunluk: 3 cm, yükseklik: 2,4 cm, tüteklik ağzı: 1,6 cm’dir.
Tanım: Sık doku ve seyrek gözenekli, mika ve kum katkılı, iyi pişmiş durumdadır. Tipi tespit edilemeyen lülenin, mevcut izlerden duman yolunun olmadığı doğrudan bombeli bir ağza bağlandığı görülür. Tüteklik ağzı oyma tekniğinde dilimli bir özellik göstermektedir. Duman yolu kenarında daire içerisine alınmış usta imzalı “Sinan?” yazmaktadır. Çanak kısmı kırık vaziyettedir (Fotoğraf 8/18).

Kat. No:19. ET23/1002 Numaralı Lüle
Buluntu Tarihi: 29.SK.09.22
Buluntu Yeri: A16 kuzeyi 28C nolu mekân
Hamur: 2.5 YR diagram 5/4 reddish brown
Astar: 10 R diagram 4/3 weak red
Ölçüler: uzunluk: 3,8 cm, yükseklik: 2,8 cm, tüteklik ağzı:1,8 cm’dir.
Tanım: Sık dokulu ve gözenekli, bitki ve taşçık katkılı, kötü pişmiş durumdadır. Sadece tütekliği mevcut olan eserin tipi tespit edilememiştir. Duman yolu kısa ve düzdür. Duman yolu kenarında daire içerisine alınmış usta imzalı “Sinan?” yazmaktadır. Duman yolu bitiminde üç sıra ince şerit bezemeler görülür. Tüm yüzeyi astarlanmıştır. Tüteklik ağzı sivri bombeli olup ağız kısmında ve çanak bölümünde büyük oranda kırılmalar mevcuttur (Fotoğraf 8/19).

Kat. No:20. ET23/1005 Numaralı Lüle
Buluntu Tarihi: 26.SK.10.22
Buluntu Yeri: A5-17 nolu mekân
Hamur: 10 R diagram 5/4 weak red
Astar: 2.5 YR diagram 4/6 red
Ölçüler: uzunluk: 2,9 cm, tüteklik ağzı: 2 cm’dir.
Tanım: Sık dokulu ve seyrek gözenekli, kum ve mika katkılı, iyi pişmiş durumdadır. Tipi tespit edilemeyen lülenin tüteklik ağzı oyma tekniğinde dilimli bir özellik göstermektedir. Duman yolu kenarında daire içerisine alınmış usta imzalı “Sinan?” yazmaktadır. Duman yolu bitimine denk gelen ince şerit süsleme yer alır. Çanak kısmı kırık vaziyettedir (Fotoğraf 8/20).

Kat. No:21. ET23/1008 Numaralı Lüle
Buluntu Tarihi: 23.SK.12.22
Buluntu Yeri: A19 batısı 8 nolu mekân
Hamur: 5 Y diagram 5/1 gray
Ölçüler: uzunluk: 3,5 cm, yükseklik: 2,4 cm, tüteklik ağzı:1,8 cm’dir.
Tanım: Sık dokulu ve seyrek gözenekli, mika ve bitki katkılı, iyi pişmiş durumdadır. Çanak gövdesinin büyük bir bölümünün kırık olması sebebiyle tipi tespit edilememiştir. Duman yolu eğimli ve kısadır. Bombeli tüteklik ağzı oyma tekniğinde dilimli bir özellik göstermektedir. Duman yolu altında iki bölümlü daire yer almakta olup usta imzası ve basım tarihi olduğu düşünülen yazı okunamamaktadır. Duman yolu bitiminde ve tüteklik ağzında ince şerit süslemeler yer alır (Fotoğraf 8/21).

EKLER

Fotoğraf 1. Silifke Kalesi Genel Görünümü

Fotoğraf 2. Silifke Kalesinin Kazılar Sonucu Görünümü

Çizim 1. Silifke Kalesinin Güncel Çizimi

Fotoğraf 3. Kat 1-2-3 No.lu Tütün Lülelerin Çizim ve Fotoğrafları

Fotoğraf 4. Kat 4-5-6 No.lu Tütün Lülelerin Çizim ve Fotoğrafları

Fotoğraf 5. Kat 7-8-9 No.lu Tütün Lülelerin Çizim ve Fotoğrafları

Fotoğraf 6. Kat 10-11-12 No.lu Tütün Lülelerin Çizim ve Fotoğrafları

Fotoğraf 7. Kat 13-14-15-16 No.lu Tütün Lülelerin Çizim ve Fotoğrafları

Fotoğraf 8. Kat 17-18-19-20-21 No.lu Tütün Lülelerin Çizim ve Fotoğrafları

Fotoğraf 9. Tütün Lülelerin Toplu Fotoğrafi

Tablo 1. Silifke Kalesi Kazılarında Bulunan Tütün Lüle Eserlerin Sayısal Verileri (2011-2022)

Atıf/Citation: Boran, Ali–Gündoğdu, Nuri–Eren, Sultan–Karagöz Yılmaz, Saliha, “Silifke Kalesi Kazısında Bulunan Usta İmzalı ve Damgalı Tütün Lüleleri”, Höyük 16, 2025, 207-234.

Bu çalışmanın hazırlanma sürecinde bilimsel ve etik ilkelere uyulduğu ve yararlanılan tüm çalışmaların kaynakçada belirtildiği beyan olunur./It is declared that scientific and ethical principles were complied with during the preparation of this study and all the works referred are mentioned in the bibliography.

Çalışmanın Tasarlanması/Planning of the Study : Yazar/Author-1 (%25) - Yazar/Author-2 (%25) Yazar/Author-3 (%25) - Yazar/Author-4 (%25)
Veri Toplanması/Collecting Data : Yazar/Author-1 (%25) - Yazar/Author-2 (%25) Yazar/Author-3 (%25) - Yazar/Author-4 (%25)
Veri Analizi/Data Analysis : Yazar/Author-1 (%25) - Yazar/Author-2 (%25) Yazar/Author-3 (%25) - Yazar/Author-4 (%25)
Makalenin Yazımı/Writing the Article : Yazar/Author-1 (%25) - Yazar/Author-2 (%25) Yazar/Author-3 (%25) - Yazar/Author-4 (%25)
Makale Gönderimi ve Revizyonu/ Submission of the Article and Revisions : Yazar/Author-1 (%25) - Yazar/Author-2 (%25) Yazar/Author-3 (%25) - Yazar/Author-4 (%25)

Çıkar çatışması beyan edilmemiştir / The Author(s) declare(s) that there is no conflict of interest.

Kaynaklar

• Akbay 2017
• Akbay, E., Niğde, Nevşehir ve Eskişehir Müzelerinde Bulunan Lüle Örnekleri, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Erciyes Üniversitesi, Kayseri.
• Ayhan 2010
• Ayhan, G., “Hasankeyf Kazısı Lüle Buluntularının Değerlendirilmesi”, Sanat Tarihi Dergisi XIX/1, 1-22.
• Ayhan 2011
• Ayhan, G., Hasankeyf Kazısı Lüle Buluntuları, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Ege Üniversitesi, İzmir.
• Ayhan 2012
• Ayhan, G., Ayasuluk İç Kalesi “Süzgeç Çanaklı” Ve “Kaideli Süzgeç Çanaklı” Lüle Buluntuları, ed. C. Şimşek–B. Duman–E. Konakçı, Ege Yayınları, İstanbul.
• Aykaç 2021
• Aykaç, R., Silifke Kalesi Kazılar Sonucu Ortaya Çıkan Yerleşim Dokusu, Ege Yayınları, İstanbul.
• Bakla 2007
• Bakla, E., Tophane Lüleciliği Osmanlı‘nın Tasarımdaki Yaratıcılığı ve Yaşam Keyfi, Antik A.Ş. Kültür Yayınları, İstanbul.
• Boran–Aykaç 2021
• Boran, A.–Aykaç, R., Silifke Kalesi Kazı Buluntuları 2010-2020, Ege Yayınları, İstanbul.
• Budak–Kubaşık 2023
• Budak, A.–Kubaşık, O., “Güray Müze Koleksiyonunda Yer Alan Usta Mühürlü Osmanlı Lüleleri”, Palmet Dergisi, 3, 113-124.
• Budaktaş 2020
• Budaktaş, Y., Divriği Kalesi Kazısı Lüle Buluntuları (2006-2017), (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Sivas Cumhuriyet Üniversitesi, Sivas.
• Canıbek 2022
• Canıbek, F. S., Amasya Harşena Kalesi ve Kızlar Sarayı Kazıları Lüle Buluntuları, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Bursa Uludağ Üniversitesi, Bursa.
• Cengiz 2011
• Cengiz, A., Edirne Yeni Saray Kazılarında Ele Geçen Lüleler, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Gazi Üniversitesi, Ankara.
• Çınar–Toprak 2014
• Çınar, Ü.–Toprak, H., Antalya, Kaleiçi Akmed Oteli Sondaj ve Kazı Çalışmaları, Anmed Anadolu Akdenizi Arkeoloji Haberleri, ed. K. Dörtlük–T. Kâhya–B. R. Seyhan–T. Ertekin, Antalya.
• Doğanay 2019
• Doğanay, M., Tarsus Müzesi’nde Bulunan Lüleler, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Necmettin Erbakan Üniversitesi, Konya.
• Erdoğan 2019
• Erdoğan, A. K., Mardin Müzesi’nde Bulunan Lüleler, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Gazi Üniversitesi, Ankara.
• Ergün–Uğurlu 2006
• Ergün, G. S.–Uğurlu, K. E., “1935 Yılından Günümüze Türkiye’de Tütün Ekimi ve Üretiminde Bölgesel Değişimler İle Alternatif Ürün Projesinin Etkileri”, IV. Coğrafya Sempozyumu, (Ankara, Türkiye), 102-115.
• Fındık 2016
• Fındık, E. F., “Ay Işığında Tütün Seremonisi-Osmanlı Kırsalında Tütün Kullanımının Kanıtları: Aziz Nikolaos Kilisesi Kazıları Lüle ve Nargile Buluntuları”, Cedrus, IV, 373-392.
• Gözcü–Çakmak 2014
• Gözcü, A.–Çakmak, F., Osmanlı Toplumunda Tütün Merkezli Çatışma Alanı: Kolcular Ve Ayıngacılar, Mucizeden Belaya Yolculuk Tütün, ed. H. Vakıf Mercimek–İ. Eren Akçiçek, Tarihçi Kitabevi, İstanbul.
• Gürhan 2007
• Gürhan, S. G., Akşehir Taş Medrese Müzesi’ndeki Türk Dönemi Seramikleri 2000-2001 Anıt Meydan’da Yapılan Kurtarma Kazısı Seramikleri, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Ege Üniversitesi, İzmir.
• İnanan–Şahin 2017
• İnanan, F.–Şahin, D., “Arkeopark-Osmanlı Lüleleri Osmanlı’da Tütün Keyfi”, Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi 32, 33-54.
• Karasu–İşler 2022
• Karasu, Y. E.–İşler, N. A., “Tyana (Kemerhisar) Kazısı Geç Osmanlı Dönemi Fincan ve Lüle Buluntuları”, Manisa Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 20/3, 269-288.
• Kaya–Özmen 2017
• Kaya, D.–Özmen, B. O., “Küçükçekmece Göl Havzası (Bathonea?) Kazıları Osmanlı Lüleleri”, Arkeoloji ve Sanat Dergisi XXVIII, İstanbul.
• Kurt 2022
• Kurt, M., “Amorium Kenti Kazıları Lüle Buluntuları”, Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi 11/3, 358-369.
• Metin 2019
• Metin, Y. N., “Demirköy Fatih Dökümhanesi Kazısı Lüle Buluntuları (2010-2015)”, Sanat Tarihi Yıllığı 28, 81-102.
• Oktar 1992
• Oktar, Ö. T., Osmanlı Devleti’nde Reji Şirketi, Bilim Teknik Yayınevi, İstanbul.
• Peçevi 1968
• Peçevi, İ., Peçevi Tarihi 1, Kültür Bakanlığı Neşriyat Yurdu, İstanbul.
• Sağcan 2019
• Sağcan, K., Bitlis Kalesi Kazısı Tütün Lüleleri (2011-2015), (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Van.
• Sözlü 2020
• Sözlü, H., Silifke Kalesi Kazısı Tütün Lüleleri (2011-2019), Akademisyen Kitabevi, Mersin.
• Şahin–Gülsefa 2017
• Şahin, D.–Gülsefa, G., “Bursa Tophane Seramikleri”, Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi 32, 77-104.
• Şahin–Taşlıgil 2013
• Şahin, G.–Taşlıgil, N., “Türkiye’de Tütün (Nicotiana Tabacum L.) Yetiştiriciliğinin Tarihsel Gelişimi ve Coğrafi Dağılımı”, Doğu Coğrafya Dergisi 18/30, 71-101.
• Şahin–Özcan-Sol 2021
• Şahin, S.–Özcan, S.–Sol, S. A., “Son Dönem Çalışmaları Işığında Anamur Mamure Kalesi”, Amisos 6/11, 267-284.
• Şen–Karasu 2020
• Şen, K.–Karasu, Y. E., “Bitlis Kalesi Osmanlı Dönemi Lülelerinin Değerlendirilmesi (2018 Yılı Kazı Sezonu)”, İstanbul Üniversitesi Art Sanat Dergisi 14, 413-440.
• Tanrıveren 2015
• Tanrıveren, F. M., Konya ve Çevresindeki Müzelerde Bulunan Osmanlı Dönemi Tütün Kültürüne Ait Etnografik Objeler, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Selçuk Üniversitesi, Konya.
• Vroom 2019
• Vroom, J., Bizans’tan Modern Döneme Egede Seramik 7.-20. Yüzyıllar Bir Giriş Ve El Kitabı, çev. Y. Bağcı, Anamed Yayınları, İstanbul.
• Yardımcı 1999
• Yardımcı, İ., Seramik Pipo, (Yayımlanmamış Sanatta Yeterlilik Tezi), Anadolu Üniversitesi, Eskişehir.
• Yazıcı 2019
• Yazıcı, N. M., “Demirköy Fatih Dökümhanesi Kazısı Lüle Buluntuları (2010-2015)”, Sanat Tarihi Yıllığı 28, 81-102.
• Yılmaz 2010
• Yılmaz, A., Bitlis Kazısı’nda Ortaya Çıkarılan (2004-2008) Tütün Lüleleri, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Çanakkale.
• Yılmaz 2020
• Yılmaz, A., “Bitlis Kalesi Kazısındaki (2004-2008) Tütün Lüle Buluntularından Örnekler”, Iğdır Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 21, 123-141.

Dipnotlar

1. Ergün–Uğurlu 2006, 115.
2. Peçevi 1968, 196-197.
3. Şahin–Taşlıgil 2013, 73.
4. Yardımcı 1999, 4.
5. Gözcü–Çakmak 2014, 220.
6. Oktar 1992, 27.
7. Metin–Yazıcı 2019, 84.
8. Vroom 2019, 175.
9. Yazıcı 2019, 85.
10. Munsell Soil Color Book, USA, 2013.
11. Silifke Kalesi Kazılarında bulunan tütün lüle tipolojisi için; Sözlü 2020, 145-146.
12. Sözlü 2020, 173-174-175.
13. Aykaç 2021, 308.
14. Sözlü 2020, 165.
15. Cengiz 2011, 121-126.
16. Doğanay 2019, 58-59- 60-61.
17. Şahin vd. 2021, 273.
18. Metin 2019, 89.
19. Gürhan 2007, 57.
20. Kurt 2022, 360.
21. Ayhan 2012, 94.
22. İnanan–Şahin 2017, 41.
23. Yılmaz 2020, 129.
24. Budak–Kubaşık 2023, 119.
25. Kaya–Özmen 2017, 349.
26. Karasu–İşler 2022, 280.
27. Akbay 2017, 63.
28. Çınar–Toprak 2014, 237.
29. Doğanay 2019, 35.
30. Kurt 2022, 361.
31. Ayhan 2010, 9.
32. Canıbek 2022, 219.
33. Karasu–Şen 2020, 429.
34. Şahin–Gülsefa 2017, 96.
35. Tanrıveren 2015, 120.
36. Akbay 2017, 132.
37. Yılmaz 2010, 96-146-149.
38. Aykaç 2021, 187.
39. Doğanay 2019, 38-42-43.
40. Akbay 2017, 91.
41. Cengiz 2011, 101.
42. Bakla 2007, 157.
43. Sözlü 2020, 120-122.
44. Cengiz 2011, 120.
45. Budaktaş 2020, 188.
46. Sağcan 2019, 116.
47. Sözlü 2020, 117-142-159.
48. Budaktaş 2020, 151.
49. Sözlü 2020, 159.
50. Boran–Aykaç 2021, 326.
51. Sözlü 2020, 122.
52. Erdoğan 2019, 77.
53. Sözlü 2020, 159.
54. Fındık 2016, 377.
55. Budaktaş 2020, 241-243.
56. Ayhan 2011, 374-375.
57. Bakla 2007, 281.
58. Budaktaş 2020, 201.
59. Yılmaz 2010, 191-215.
60. Sağcan 2019, 102.
61. Canıbek 2022, 85-155.
62. Akbay 2017, 61.
63. Boran–Aykaç 2021, Kat. 511, 327.
64. Budaktaş 2020, 242-243-246.
65. Cengiz 2011, 157.
66. Bakla 2007, 100.

Şekil ve Tablolar

Fotoğraf 1. Silifke Kalesi Genel Görünümü

Fotoğraf 2. Silifke Kalesinin Kazılar Sonucu Görünümü

Çizim 1. Silifke Kalesinin Güncel Çizimi

Fotoğraf 3. Kat 1-2-3 No.lu Tütün Lülelerin Çizim ve Fotoğrafları

Fotoğraf 4. Kat 4-5-6 No.lu Tütün Lülelerin Çizim ve Fotoğrafları

Fotoğraf 5. Kat 7-8-9 No.lu Tütün Lülelerin Çizim ve Fotoğrafları

Fotoğraf 6. Kat 10-11-12 No.lu Tütün Lülelerin Çizim ve Fotoğrafları

Fotoğraf 7. Kat 13-14-15-16 No.lu Tütün Lülelerin Çizim ve Fotoğrafları

Fotoğraf 8. Kat 17-18-19-20-21 No.lu Tütün Lülelerin Çizim ve Fotoğrafları

Fotoğraf 9. Tütün Lülelerin Toplu Fotoğrafi

Tablo 1. Silifke Kalesi Kazılarında Bulunan Tütün Lüle Eserlerin Sayısal Verileri (2011-2022)